________________
૯. કર્મ સર્વસત્તાધીશ નથી
કર્મના બંધની અને અનુબંધની અસરોની આટલી ચર્ચા કર્યા પછી કદાચ કોઈ એમ માની લે કે આ સંસારમાં સર્વ કંઈ કર્મસત્તા જ છે. રખે, આવું માનવાની ભૂલ કરતા. કર્મ એ પ્રબળ સત્તા છે, પણ સંસારમાં તે એક જ નથી. સકળ સંસારને અસર કરનાર અન્ય સત્તાઓ પણ અસ્તિત્વમાં છે જેના ઉપર કર્મનો કોઈ અંકુશ નથી. આ સત્તાઓ – પરિબળો છેઃ કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા, પૂર્વકૃત કર્મ (પ્રારબ્ધ) અને પુરુષાર્થ. આ પાંચેય સત્તાઓમાં એક પુરુષાર્થ જ આપણા હાથમાં છે. જેના જોરે આપણે જીવનને સુખી, સમૃદ્ધ અને પ્રસન્ન રાખવા માટે મથ્યા કરીએ છીએ. પુરુષાર્થ એટલે આજનું કર્મ. ગઈકાલનું ભૂતકાળનું કર્મ એ આપણું પ્રારબ્ધ. આપણા પ્રારબ્ધને આગળના જન્મોમાં આપણે આપણા હાથે જ ઘડ્યું હોય છે જે આજે આપણી સામે આવીને ઊભું રહે છે. આમ જોઈએ તો અસ્તિત્વની પાંચ સત્તાઓમાંથી ત્રણ સત્તાઓ કાળ, સ્વભાવ અને ભવિતવ્યતા સાથે આપણે કંઈ કરી શકીએ તેમ નથી. તેમનો તો તે જેમ આવે તેમ સ્વીકાર કર્યા વિના આપણે : છૂટકો થતો જ નથી. એનો અર્થ એ થયો કે આપણે સમસ્ત જીવન પ્રારબ્ધ
અને પુરુષાર્થ વચ્ચેના સંઘર્ષ જેવું બની રહે છે. એ સંઘર્ષમાં કોઈ એક વખત પુરુષાર્થ સફળ થઈને ઉપર આવી જાય તો કોઈ વખત પ્રારબ્ધ પુરુષાર્થને દબાવીને ઉપર આવી જાય.
કાળ એક એવી સત્તા છે કે ભગવાન કે ભગવાન સમકક્ષ બની રહેલ મહાત્માઓને પણ તેને આધીન થવું પડે છે. કાળ ઉપર કોઈનુંય નિયંત્રણ ચાલતું નથી : ભગવાન શ્રીકૃષણ હોય કે ભગવાન મહાવીર હોય કે પછી ભગવાન બુદ્ધ હોય. સૌનેય કાળને આધીન થવું પડે અને શરીર છોડવું પડે. જેને જગતે ફરિસ્તાઓ તરીકે જાગ્યા હતા તેઓ પણ આજે ક્યાં છે? કોઈ કાળને પાછો ઠેલી શક્યું નથી.
કરોડો કે અબજો વર્ષોથી કાળચક્ર ચાલ્યા જ કરે છે. સવાર થાય છે, સાંજ થાય છે, રાત્રિ થાય છે અને વળી પાછી સવાર. તે પ્રમાણે ઋતુઓ થયા કર્મસાર
