________________
પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી આપણને કર્મ લાગવાનાં અને આપણે તે ભોગવવાં પડવાનાં. શુદ્ધાત્મા એ આપણું લક્ષ્ય છે જે આપણે સિદ્ધ કરવાનું છે અને તે માટે તો આ ‘કર્મસાર' છે.
આને જ લગભગ મળતી એક એવી વાત પ્રચલિત છે કે જો માણસ કર્તૃત્વ ભાવમાં ન રહે અને કેવળ સાક્ષીભાવમાં વર્તે તો જીવને કર્મનો બંધ થાય નહીં. વાત વિચાર માગી લે તેવી છે; પણ પ્રશ્ન એ છે કે કેવળ સાક્ષી ભાવમાં આ કાળમાં કોણ જીવે છે? અને કેટલા વર્તી શકશે ? સાક્ષીભાવ બહુ ઊંચી અવસ્થા છે ત્યાં પહોંચેલ જીવને કષાય ન હોય તેથી કર્મબંધ થવાનું એક કારણ ન રહ્યું, પણ અન્ય કારણો તો ઊભાં રહ્યાં. સાક્ષીભાવમાં સ્થિત જીવને મનવચન અને કાયાના યોગોનું પ્રવર્તન તો રહે છે જ, જે કર્મબંધનું એક મહત્ત્વનું કારણ છે. અલબત્ત એ રીતે બાંધેલાં કર્મનો ભોગવટો અલ્પ કાળનો હોય. વળી જીવને પ્રમાદ પણ હોય. તેથી કષાયમાં ક્યાંક સરકી પડ્યા વિના ન જ રહી શકે.
તદુપરાંત જીવનના અંતિમ લક્ષ્યની દૃષ્ટિએ એ વાત પણ વિચારવી રહી કે જીવ ભવોભવનાં અનેક જન્મોનાં કર્મો પોતાની સાથે લઈને આવ્યો હોય તેનું શું કરવાનું ?- તેનો જ્યાં સુધી નિકાલ ન થાય ત્યાં સુધી જીવાત્મા મુક્તાત્મા ન બની શકે. માટે જીવાત્માએ અન્ય રીતે પુરુષાર્થ કરવાની આવશ્યકતા તો ઊભી જ રહે છે. કેવળ કર્તૃત્વભાવ ન હોવાથી કર્મરહિત થઈને જીવાત્મા મુક્તાત્મા બની જાય તેમ ન કહી શકાય. કર્મ એ સંસારનું પ્રમુખ કારણ છે તેનો પરાભવ કરવા માટે સમ્યગ્દર્શન સમ્યક જ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર (આચરણ) એમ ત્રણ પાંખિયો વ્યૂહ કરી આગળ વધવું ઇષ્ટ બની રહે છે.
વળી કેટલાક એમ માને છે કે કર્મના ફળનો ત્યાગ કરીને ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના કર્મ કરતા રહીશું તો કૃતકૃત્ય અવસ્થા સુધી આસાનીથી પહોંચી જઈશું. વાતમાં થોડુંક તથ્ય છે, પણ પૂર્ણ નથી. જીવાત્માને કર્મનો બંધ કરવા, કરાવવા અને કર્મ કરવા પ્રોત્સાહન (અનુમોદના) આપવાથી પડે છે. ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના કર્મ થાય તો તેનો કર્મબંધ ગાઢ ન પડે પણ ‘ક્રિયાએ કર્મ’ એ ન્યાયે તેનો કર્મબંધ પડ્યા વિના તો ન જ રહે જેનો ભોગવટો જીવે કરવો જ પડે. હા, એમ માની શકાય કે ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કર્મ કરનાર જીવ સ્વાભાવિક રીતે શુભ કર્મ જ કરતો રહેવાનો. આવો જીવ અલ્પ કષાયથી
કર્મસાર
૬૯
