________________
છે અને એક સાથે ભોગવાઈ જાય છે. તેનો અર્થ એ થયો કે જો માણસ તે વખતે ત્યાં ન હોત તો બચી ગયો હોત અને પછી બાંધેલું આયુષ્ય આગળ ઉપર ભોગવી શક્યો હોત. આવી હોનારતો અને અકસ્માતોનો ભોગ બનનાર માણસોનાં આયુષ્ય તે વખતે પૂરાં થઈ ગયેલાં હોતાં નથી, પણ આઘાતપ્રત્યાઘાતથી તે આયુષ્ય ભોગવાઈ જાય છે જે ભોગવતાં કદાચ વર્ષો લાગ્યાં હોત. આવા અકસ્માતોમાંથી કયારેક કેટલાક બચી જાય છે તેનું કારણ એ હોય છે કે તે જીવોના આયુષ્યકર્મનો બંધ સજ્જડ હોવાને કારણે તેઓ અસ્માતના આઘાત-પ્રત્યાઘાતને જીરવી ગયા હોય છે.
આવી હોનારતોનું કારણ વ્યક્તિગત કર્મોમાં નથી હોતું; પણ કર્મ સિવાયની જે બીજી ત્રણ સત્તાઓની આપણે ચર્ચા કરી તેના પ્રભાવને કારણે હોય છે. એમાં કાળ અને ભવિતવ્યતા ઘણાં પ્રબળ છે. તેની ગતિ વિશે કોઈ કહી શકતું નથી. અજ્ઞાત અસ્તિત્વનાં તે પરિબળો છે અને તેને એમ જ રહેવા દઈને આપણે જીવવું પડશે. જો તેને ભગવાનનો હવાલો આપીશું તો વળી તેમાંથી બીજા ઘણા પ્રશ્નો ઊભા થઈ જશે. અને આમ જોઈએ તો ભગવાન એ પણ અજ્ઞાત અસ્તિત્વ જ કહેવાય ને?
બાકી આ વાત સમજાવવા કેટલાક સામૂહિક કર્મની વાત આગળ કરે છે જે વૈજ્ઞાનિક નથી લાગતી. તે એક સમાધાન જેવી કે દિલાસા જેવી વધારે લાગે છે. જેમની પાસે કર્મના પ્રદેશબંધની વાત જ નથી તેઓ આવી વાત આગળ કરીને ઘટનાને મૂલવવા પ્રયાસ કરે છે. વાસ્તવિકતામાં કર્મ સામૂહિક રીતે બંધાતું જ નથી. કર્મનો બંધ વ્યક્તિગત જ હોય છે અને તેનો આધાર પોતપોતાના કષાયોની માત્રા અને યોગોના પ્રવર્તન ઉપર રહેલો હોય છે.
આવી જ એક વાત થોડીક ધર્મની જાણકારી વાળા કેટલાક લોકોમાં પ્રચલિત છે કે આત્માને કર્મ લાગે જ નહીં. જ્યાં તેને કર્મ લાગે નહીં ત્યાં તેને ભોગવવાનું હોય જ ક્યાંથી? અહીં આપણને પૂછવાનું મન થાય કે તો પછી આ કર્મ કરનાર કોણ અને તેને ભોગવનાર કોણ? અને તેનો જે ઉત્તર મળે છે તે સંતોષકારક નથી હોતો. વેદાંતમાં આ જે વાત કહેવામાં આવી છે તે અમુક દષ્ટિબિંદુથી કહેવાયેલી છે. વાસ્તવિકતા એ છે કે શુદ્ધાત્માને કર્મ ન લાગે કારણ કે તેને કષાય હોતા નથી. આપણને લાગે છે કારણ કે આપણો આત્મા કષાયથી રંગાયેલો છે. કર્મરહિત અવસ્થા આપણે પ્રાપ્ત કરવાની છે તે ૬૮
કર્મસાર
