________________
કરે છે. શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસું. કોઈ આદેશ કરતું નથી કે કરી શકતું નથી. બધું એની મેળે ચાલ્યા જ કરે છે. બધું સ્વયંસંચાલિત. એમાં અત્યંત લબ્ધિવાળા દેવો પણ વિક્ષેપ કરી શકતા નથી. ત્યાં માનવીની વિસાત શી?
સમય એ કાળનો જ નાનો ઘટક છે. જેની અસરો આપણને સ્પષ્ટ વર્તાય છે. જમીનમાં પડેલ બીજમાંથી અંકૂર ટી તેમાંથી છોડ બની વૃક્ષ બનવા માટે સમય જોઈએ. માતાના ઉદરમાં આવેલ જીવને ભવ પ્રમાણે શરીર ઘડવા માટે અને તેનો પ્રસવ થવા માટે પણ અમુક સમય આવશ્યક હોય છે. સમય જતાં બાળક પુખ થાય. એમાંથી પ્રૌઢ બને અને છેવટે વૃદ્ધ બનીને. - મરણાધીન થાય. આ બધું કાળને કારણે બને છે. કાળની સામે માણસનો પુરુષાર્થ ન ચાલે.
સંસારમાં બીજી સત્તા સ્વભાવસત્તા છે. દરેક વસ્તુને તેનો સ્વભાવ હોય છે. અહીં વસ્તુ શબ્દ વિશાળ અર્થમાં લેવાનો છે. જડ પદાર્થોનો સ્વભાવ ધીમે ધીમે ગલન અને વિગલન થવાનો છે. તેમાં કાળની પણ અસર હોય છે. ત્રસ જીવનો સ્વભાવ સુખ માટે અહીં-તહીં ગતિ કરવાનો – પ્રવૃત્તિ કરવાનો હોય છે. અગ્નિ ગરમ છે, તો પાણી શીતળ છે. તેઓ તેમના સ્વભાવમાં વર્તશે. મરચાં તીખાં છે, કેળાં મીઠાં છે. તેઓ તેમનો સ્વભાવ નહીં છોડે. એક જ જમીનમાં જો મરચાં વાવ્યાં હશે અને કેળાં વાવ્યાં હશે, એક જ પ્રકારનાં ખાતર-પાણી તેમને મળ્યાં હશે તો પણ છોડ ઉપર જે મરચાં બેસશે તે તીખાં હોવાનાં અને કેળ ઉપર બેઠેલાં કેળાં મીઠાં નીવડવાનાં.
ગમે તેટલું ખાધું હશે તો પણ બકરી બાજુની વાડમાં માથું નાખીને કંઈ મોઢામાં નાખ્યા કરવાની, ઉપકાર કરનારને પણ વીંછી ડંખ્યા વિના નહીં રહેવાનો અને કૂતરાં ભસ્યા વિના નહીં રહેવાનાં. સંસારનો સ્વભાવ છે સર્જન, વિસર્જન અને વળી પાછું સર્જન. તેથી તત્ત્વજ્ઞો કહે છે કે સંસાર એટલે પુનરાવર્તન અને ધર્મ એટલે પરિવર્તન. ધર્મ જીવનું પરિવર્તન કરી તેને દેવ પણ બનાવે – પરમાત્મા પણ બનાવે.
હવે જો આપણે એમ ઇચ્છીએ કે વસ્તુના સ્વભાવને આપણે બદલી નાખીએ અને તે માટે પુરુષાર્થ કરતા રહીએ તો તેમાં આપણે ક્યારેય સફળ થવાના નથી. સૂર્યને પશ્ચિમમાં નહીં ઉગાડી શકીએ, પૃથ્વીની ગતિને બદલી નહીં શકીએ. કર્મસત્તા, સ્વભાવ- સત્તા સામે પાંગળી છે.
કર્મસાર
૬૨
