________________
ત્રીજી સત્તા ભવિતવ્યતાની છે. ભવિતવ્યતાને કેટલાક નિયતિ કહે છે. બધા શબ્દોના ખેલ છે. આપણે પૂર્વકૃત કર્મોને નિયતિ કહી છે. કારણ કે તેનાથી ભાગ્ય નિયત – નિશ્ચિત થયેલું હોય છે. જ્યારે ભવિતવ્યતા એટલે એવી ઘટના કે તે ક્યારે બનશે, કેવી રહેશે, કેમ બની તે વિશે કોઈ કહી શકે નહીં. તે તેનો પ્રભાવ બતાવીને જ રહે. તેને Cosmic pnenomenon કહી શકાય.
સંસારમાં આટલા બધા જીવો કેમ છે ? આટલી સૂર્યમાળાઓ કેમ છે? આટલા તારાઓ અને નક્ષત્રો કેમ? તેનો કોઈ ઉત્તર નથી. અત્યારે આપણી પૃથ્વી આકાશમાં અધ્ધર લટકેલી છે. જો તે સહેજ સૂર્યની તરફ સરકે તો સળગી જાય અને સૂર્યથી જરા વધારે દૂર જાય તો ઠરી જાય. પૃથ્વીને અહીં જ અટકવાનું કેમ થયું? તેનો કોઈ જવાબ નથી. ધૂમકેતુ ક્યાંકથી આવીને પૃથ્વીને અથડાઈને તેને ગબડાવી પાડે કે અન્ય રીતે વિનાશ વેરે તો તેમાં આપણું કંઈ ચાલે નહીં. આ બધાને ભવિતવ્યતા તરીકે ઓળખાવવી રહી. અજ્ઞાત પરિબળોને કારણે સંસારમાં જે ઘટિત થાય અને સકળ જીવસૃષ્ટિને તેને કારણે જે સહન કરવું પડે તેમાં કર્મને વચ્ચે લવાય જ નહીં. તેની સામે માનવીનો પુરુષાર્થ કંઈ કરી શકે નહીં. અહીં કર્મની કોઈ ચાવી લાગે નહીં. બસ, આ બધું આમ છે અને આમ બન્યું કે બને છે – તે સિવાય માનવી બીજું કંઈ કહી શકે નહીં.
ન
આવી ઘટનાઓનો ઉત્તર આપવાનું અશક્ય હોવાને કારણે ધર્મોએ આ વાતને ભગવાનને હવાલે નાખી છે. જેવી ઇશ્વરેચ્છા. વાસ્તવિકતામાં જીવસૃષ્ટિનું નિકંદન નીકળી જાય એવી ઇચ્છા ભગવાનની ન હોય. જો તે તેમ કરે તો તેની ભગવત્તા લાજે. ટૂંકમાં કાળ, સ્વભાવ અને ભવિતવ્યતાની સત્તાઓ ઉપર કર્મનો કોઈ પ્રભાવ પડે નહીં. આ ત્રણ સત્તાઓ સમક્ષ શિર ઝુકાવીને તેમનો સ્વીકાર કર્યા સિવાય આપણે બીજું કંઈ કરી શકીએ નહીં.
હવે પછી આવે છે પૂર્વકૃતકર્મ - જે પ્રારબ્ધ બનીને સામે આવે છે. એક રીતે જોઈએ તો આપણું જીવન પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થ (એટલે કે વર્તમાન કર્મ) વચ્ચેના સંઘર્ષમાં જ વ્યતીત થતું રહે છે. આપણે જોઈ ગયા કે કર્મ એ એક દ્રવ્ય છે (પુદ્ગલ). જે જડ પરમાણુઓનું બનેલું હોય છે. જીવના સુખદુઃખનું કારણ કર્મ છે અને કર્મ કરનાર જીવાત્મા છે જે ચેતન છે. વાસ્તવિકતામાં આ સંઘર્ષ જડ અને ચૈતન્ય વચ્ચેનો છે. પૂર્વકૃત કર્મ અર્થાત્ કર્મસાર
૬૩
-
