________________
૮. કર્મનો અનુબંધ-કર્મની પરંપરા
કર્મની વાત કરીએ અને તેમાં અનુબંધની વાત ન આવે તો તે વાત જ અધૂરી ગણાય. કર્મનાં બંધની તો સૌ વાત કરે છે પણ અનુબંધની વાત બહુ ઓછા કરે છે અને જાણે છે. અનુબંધને જે સાચવી જાણે છે તે કાળક્રમે જીવનની બાજી જીતતો જ રહે છે અને ઉત્તરોત્તર આગળ જ વધતો રહે છે..
આપણે જોયું કે કર્મનો બંધ પડવાનાં કારણોમાં રાગ-દ્વેષ અને મનવચન-કાયાના યોગની પ્રબળતા રહેલી છે. રાગ અને દ્વેષ - એમ તો બે જ શબ્દો છે પણ તેની સંતતિ જેવા ભાવો ક્રોધ, અહંકાર (માન), કપટ (માયા) અને લોભ રહેલા છે. વળી તેના સહાયક ભાવો હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શોક અને જુગુપ્સા છે. આ બધાને કારણે જીવાત્મા કર્મનો બંધ કરે છે.
કહેવાય છે કે ક્રિયાએ કર્મ, પરિણામે બંધ અને ઉપયોગે ધર્મ. તેનો તાત્ત્વિક અર્થ લઈએ તો, મન, વચન અને કાયાના પ્રવર્તનથી કંઈ પણ થાય એટલે કર્મ તો થઈ ગયું એમ સમજી લેવાનું. તે ક્રિયા કરતી વખતે જીવના કષાયો કેવા છે તેના ઉપરથી કર્મનો બંધ પડી જવાનો. હવે આવે છે ઉપયોગની વાત-જેના ઉપરથી કર્મનો અનુબંધ પડે છે. ઉપયોગ શબ્દ પારિભાષિક છે. તેનો અર્થ પણ જરા ગહન છે. ઉપયોગ એટલે આત્માની રુચિ તેનું વલણ, તેનો અભિગમ અર્થાત્ કે આત્માનું ભાવજગત. જો આ ભાવજગત સારું શુભ અને શુદ્ધ હોય તો તેનો પગ ધર્મમાં જ છે – એમ માનવાનું. જો જીવાત્માની રુચિ ખરાબ હોય, તેનું વલણ કોઈને દુઃખ આપવાનું, કોઈના દુઃખમાં રાચવાનું હોય અને તેનો અભિગમ જીવનમાં યેનકેન પ્રકારે પોતાને જોઈતું મેળવી લેવાનો હોય તો સમજી લેવાનું કે આ
જીવાત્માનો પગ પાપમાં છે – પછી ભલે તે આજે પરોપકારનાં કામો કરતો દેખાતો હોય.
જ્યારે માણસ કંઈ કર્મ કરે છે ત્યારે તે વખતે કર્મ કોરું નથી હોતું. તેની પાછળ તેનું ભાવતંત્ર પડેલું હોય છે કર્મ કરતી વેળાએ માણસનું જે ભાવજગત હોય છે તેને અનુલક્ષીને તેણે કરેલા કર્મનો અનુબંધ પડે છે. ૫૬
કર્મસાર
