________________
વલણ, આચાર-વિચાર અને મન-વચન-કાયાના યોગોના યથા તથા પ્રવર્તન દ્વારા ભોગવવાના કર્મને ટૂંકાવી શકે. જે કર્મ લાંબો સમય ભોગવવાનું હોય તેને ઓછા સમયમાં ભોગવાય તેવું બનાવી લે અને તેના જસમાં પણ તે ઘટાડો - કરી શકે. આ રીતે થતા કર્મના ભોગવટાના ઘટાડાને અપર્વતના કહે છે. જીવાત્મા પોતાના હિતનો વિચાર કરીને આ કરણનો ઉપયોગ કરે છે.
અપવર્તનનું જોડિયાકરણ ઉદ્વર્તના છે. તેમાં પણ અંતરના ભાવો અને મન-વચન-કાયાના યોગોના યર્થાથ પ્રવર્તનથી કર્મનો ભોગવટાકાળ લંબાવી શકાય અને તેની તીવ્રતામાં વધારો કરી શકાય.
જીવ પોતાના આત્મિક પુરુષાર્થથી અને અનુરૂપ યોગોના પ્રવર્તનથી સત્તામાં રહેલાં કર્મોની અપવર્તન કે ઉદ્વર્તન કરે છે. તેનાથી તે પુણ્યકર્મની તીવ્રતામાં વધારો કરે છે અને પાપકર્મની તીવ્રતામાં ઘટાડો કરે છે. એ જ રીતે કર્મના ભોગવટા કાળમાં પણ જીવ તેને ઉપકારક રહે તે રીતે વધઘટ કરી લે છે.
આ કરણો લગાડીને જીવ લાંબો સમય પુષ્ય ભોગવી શકે અને પાપકર્મનો ભોગવટો ટૂંકાવી શકે અને તે રીતે તેની અસરમાં પણ વધ-ઘટ કરી શકે છે. જો જીવ દુર્ભાગ્યવસાત્ અવળો પુરુષાર્થ કરે તો તેના પાપકર્મની તીવ્રતામાં અને કાળમાં વધારો પણ થાય. આ કરણો લગાડવા માટે જીવે આત્મિક પુરુષાર્થ કરવાનો હોય છે. જેને કારણે કર્મના પરમાણુઓમાં આનુષંગિક ફેરફારો થઈ જાય છે.
એક ઉપશામકરણ છે. આ કારણથી જીવાત્મા એવી અવસ્થામાં આવી જાય છે કે તેનાં કર્મોનો ઉપશમ થઈ જાય છે. ઉપશમ એટલે શમી જવું. જેમ પાણીમાં કચરો હોય પણ તેનો ઉપશમ થાય એટલે તે તળીએ બેસી જાય. પછી પાણી ચોખ્ખું થઈ જાય. પણ જો કોઈ પાણીને હલાવે કે ડહોળે તો કચરો ઉપર આવી જાય. આવું કર્મની બાબત બને છે. એક વાર કર્મોનું ઉપશમન થયું પછી તાત્કાલિક કર્મની બધી ગતિ-વિધિ અટકી જાય છે અને જીવાત્મા જાણે કર્મરહિત થયો હોય તેવી નિર્મળતા તે પ્રાપ્ત કરે છે. એ અવસ્થામાં બાંધેલ કર્મનો ઉદય પણ થતો નથી. જ્યારે જીવાત્માને આ કરણ લાગેલું હોય છે ત્યારે સંસારમાં રખડાવનાર મિથ્યાત્વ અને મોહનીય કર્મનો ઉદય પણ વીરમી ગયો હોય છે, પરંતુ આ સ્થિતિ લાંબો સમય ટકી રહેતી ૫૪
કર્મસાર
