________________
માણસ પુણ્યકર્મ કરતો હોય, ભલમનસાઈ કરતો હોય, પરોપકારનું કોઈ કૃત્ય કરતો હોય કે ધર્મની ક્રિયા કરતો હોય તો તે વેળાએ તેને પુણ્યકર્મનો બંધ તો પડવાનો જ, પણ તે વખતે તેનું ભાવજગત પણ દાન, શીલ, તપ, ધર્મ જેવા ભાવોથી ભરેલું હોય તો તે કર્મનો અનુબંધ પણ પુણ્યનો પડવાનો. જો તેનું ભાવજગત શુભ કે શુદ્ધ ભાવોથી ભરેલું ન હોય, જો તે કલુષિત હોય તો તેના કર્મનો અનુબંધ સારો નહિ પડવાનો. તેથી તો શાસ્ત્રોમાં કહે છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સંજોગોવશાત્ પાપકર્મ કરે તો પણ તેને પુણ્યનો જ અનુબંધ પડે.
અનુબંધ એટલે બંધની પાછળ પડતો બંધ. કર્મના બંધ પ્રમાણે જીવાત્માને સુખ-દુઃખ ઇત્યાદિ ભોગવવામાં આવે પરંતુ જો અનુબંધ સારો પડ્યો હોય તો તે કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે ત્યારે જીવાત્માના ભાવો સારા રહે. સારા એટલે તે પુણ્યકર્મના ઉદયને મમતા વિના (અહંકાર કર્યા વિના) ભોગવે અને પાપકર્મના ઉદયને સમતાપૂર્વક વેદી લે અર્થાત વેઠી લે. પરિણામે માણસ પોતાનાં સુખ-સમૃદ્ધિ કે સફળતાને કારણે અહંકાર કરીને બીજાં પાપકર્મો ન કરે. તે સમજતો હોય છે કે જે મળ્યું છે તે પુણ્યકર્મના ઉદયને કારણે છે. પુણ્યકર્મ પરવારી જશે તો બધું ચાલ્યું જવાનું. તો પછી મળ્યાનો ગર્વ શો કરવો? જો પાપકર્મનો ઉદય આવી ગયો હોય તો તે વિચારે : મારાં જ કરેલાં કર્મો સામે આવ્યાં છે તો એમાં બીજાનો શા માટે દોષ કાઢવો અને તેને નિંદવો? આવા ઉદાત્ત ભાવો અને અભિગમ સાથે જે વ્યકિત જીવતી હોય તેની પ્રવૃત્તિ પણ સારી અને સૌને સુખદ બની રહે તેવી થવાની. આમ વળી પાછાં તે સારાં કર્મ કરવાનો તેથી પુણ્યકર્મના બંધની અને ઉદયની પરંપરા ઊભી થતી રહેવાની.
જો કંઈ કરતી વખતે માણસનું ભાવજગત ધૂંધળું હોય, તેની રુચિ પાપની હોય, જીવનનો અભિગમ તદ્દન સ્વાર્થનો હોય, દેવ-ગુરુ-ધર્મ જેવાં તત્ત્વોમાં તેને શ્રદ્ધા ન હોય તો તે જયારે કર્મબંધ કરે છે ત્યારે તેની સાથેનો અનુબંધ પાપનો પડે છે, પછી ભલે તે માણસ તે વખતે કોઈ સારું કે પરોપકારનું કામ કરતો હોય અને તેનો કર્મબંધ પુણ્યકર્મનો પડતો હોય. પરિણામે જયારે તે કર્મ ઉદયમાં આવશે ત્યારે તે અહંકારથી છકી જવાનો અને - એવાં કર્મ કરવાનો કે જેને પરિણામે તેને પાપકર્મના જ બંધ પડતા રહેવાના
અને આમ પાપકર્મોના બંધની પરંપરા સર્જાવાની, જે લાંબે સમયે જીવાત્માને કર્મસાર
૫૭
