________________
કર્મની વ્યવસ્થાનો જાણકાર માણસ કેટલેક અંશે નિમિત્તોની રમત રમીને કર્મથી બચી શકે, પણ તેમ કરવાનું હળવાં કર્મ માટે શકય છે. ગાઢ રીતે બંધાયેલ કર્મ તો એમને એમ પાછાં ન જાય. તે તો જરૂરી નિમિત્ત ઊભું કરીને ઉદયમાં આવી પોતાનું લેણું વસૂલ કરીને જ ખસે. આ બધી વાતો નિયમ કરતાં અપવાદ જેવી વધારે છે. પણ જાણકારી માટે અહીં તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
નિમિત્તોની વાતને જરા વિગતે સમજીએ. શરીરને વ્યાધિ થયો હોય અને યોગ્ય ઔષધનો ઉપચાર થાય તો વ્યાધિ મટી જાય કે હળવો પડે. અતિશય ગરમી વેઠવાનો યોગ હોય પણ પહાડ ઉપર શીતળ ક્ષેત્રમાં જઈને વસીએ તો તે કર્મ પ્રદેશોદયથી ખસી જાય. કાળના નિમિત્ત સાથે તો ખાસ ચાલાકી ચાલતી નથી. મોટે ભાગે આપણે કાળને આધીન થવું જ પડે છે. આપણી વૃદ્ધાવસ્થા કાળને કારણે આવે છે. તેનાથી કેમ બચાશે? કાળનો પ્રભાવ તો આપણે સૌ જાણીએ છીએ. અમુક રોગો રાતના સમયે વકરે છે, અમુક રોગો શિયાળામાં વકરે તો ચોમાસામાં કેટલાક રોગોનો ઉપદ્રવ વધારે હોય. આ બધો કાળનો પ્રભાવ છે. કાળની સામે થોડીક આડશ ઊભી કરી શકાય પણ કાળને સદંતર રોકવાનું અશક્ય છે. ભવની વાત તો આપણે આગળ કરી ગયા. પ્રબળ પુણ્ય ભોગવવા દેવલોક જોઈએ અને પ્રબળ પાપનો ભોગવટો નર્કમાં થાય. અમુક કર્મ ભોગવવા તિર્યંચ યોનિમાં જ જવું પડે. જીવને કચડીને તમે ખુશી થઈને માર્યો હોય તો તેનો ભોગવટો મનુષ્યભવમાં ભાગ્યે જ થઈ શકે. તે માટે તિર્યંચ યોનિમાં જવું પડે. - ભાવની વાત વિશિષ્ટ છે અને સાથે સાથે સૂક્ષ્મ પણ છે. લાગણી, વિચાર, બુદ્ધિ, રુચિ અને જીવન પ્રત્યેનો અભિગમ આ બધું મળીને
જીવાત્માનું ભાવતંત્ર બંધાય છે. જો જીવ ધર્મિષ્ટ હોય, શ્રદ્ધાળુ હોય તો તે . ઉદયમાં આવેલા પાપકર્મને સમતાપૂર્વક વેઠી લે જેથી તેની તેના ઉપર એટલી અસર ન વર્તાય. આવો જીવ પુણ્યકર્મના ઉદયને મમતા વિના – અહંકાર કે અભિમાન વિના ભોગવતો હોય છે જેથી કર્મની પરંપરા નથી સર્જાતી કે ઓછી સર્જાય છે. જો સાધક ધ્યાનની ધારાએ ચઢ્યો હોય તો તેનામાં શુદ્ધ ભાવ પ્રવર્તતો હોય છે. તે વખતે તેનો ધ્યાનાગ્નિ એટલો પ્રજવલિત થયો હોય છે કે તેમાં સકળ કર્મોને બાળી નાખવાની ક્ષમતા હોય છે. તે વખતે સાધક ભોગવટો કર્યા વિના તેનાં સકળ કર્મોને પ્રદેશોદયથી ખેરવી નાખે છે. આત્માના કર્મસાર
૪૯
