________________
છે – પીડાજનક હોય છે. પુણ્ય ભોગવવું સૌને ગમે, પાપ ભોગવવું કોને ગમે ? પ્રદેશોદયથી કર્મના ખરી પડવાની વાત અનાયાસે બને અને પ્રયત્નથી પણ બને. આપણે જો કર્મવાદનાં રહસ્યો જાણતા હોઈએ તો કર્મને આમ હાથ-તાળી આપવાની રમત રમી શકીએ.
આપણે એ વાત જાણી કે કેટલાય જ્મોનાં કર્મને વહન કરતો કર્મપ્રવાહ આઠ ધારાએ (પ્રકૃતિની) ઉદય તરફ જઈ રહ્યો હોય છે. હવે આકસ્મિક રીતે એવું બને કે એક બાજુ પ્રબળ પુણ્યકર્મ ઉદયમાં આવ્યું હોય અને તે સમયે એક અલ્પ પાપકર્મ પણ ઉદયમાં આવ્યું હોય તો તે વખતે પ્રબળ પુણ્યકર્મના ભોગવટામાં અલ્પ પાપકર્મ તણાઈ જાય. આવો પ્રદેશોદય અનાયાસે પણ થઈ જાય અને આપણે પાપકર્મના ભોગવટામાંથી બચી જઈએ. જેની પાસે પુણ્યકર્મનું ભાથું વધારે હોય તે જીવોને આવી તક મળવાનો સંભવ વધારે રહે.
કેટલીક વાર એવું પણ બને છે કે જીવે પ્રબળ પુણ્યકર્મ બાંધ્યું હોય જે ભોગવવા તેને દેવના ભવમાં જ આવવું પડે અને પાપકર્મ ભોગવવા નર્કના ભવમાં જવું પડે. હવે તે કર્મનો ભોગવટો કરવા માટે જરૂરી ભવ મળ્યો ન હોય અને તે કર્મ પાકી ગયું હોય તો તેને પોતાનો પ્રભાવ બતાવ્યા વિના જીવાત્માંથી અળગા થઈ જવું પડે કે પછી યોગ્ય ભવની વાટ જોતા બાજુમાં ખસી જવું પડે. આમ જો કર્મને ઉદય વેળાએ પરપ્રકૃતિમાં બેસવાનું થાય તો તેનો ભોગવટો પરપ્રકૃતિમાં થાય જ્યાં તેનો પ્રભાવ ન પડે. વિરોધીના ઘરમાં બેઠેલ માણસ કંઈ કરી ન શકે તેના જેવો ઘાટ થાય.
કોઈક વાર એવું પણ બને કે કર્મનો જે સ્થિતિબંધ પડ્યો હોય તે પ્રમાણે તેનો સમય પૂરો થવા આવ્યો હોય પણ તેને ઉદયમાં આવવા માટે યોગ્ય નિમિત્ત ન મળે. સામાન્ય રીતે કર્મ સ્વયં ઉદયમાં આવતું નથી. તે કોઈ ને કોઈ નિમિત્તનો આશ્રય કરીને ઉદયમાં આવે છે. કર્મને ઉદયમાં આવવા માટેનાં પાંચ પ્રબળ નિમિત્તો છેઃ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ અને ભાવ. આ પાંચમાંથી તેને જે નિમિત્તની ઉદયમાં આવવા જરૂર હોય તે નિમિત્ત જ મળે નહીં એ કર્મ નિમિત્તની રાહ જોઈને બેસી રહે. દરમિયાન તેનો સમય પૂરો થઈ જાય તો પણ તેને આત્માથી અળગા થઈ જવું પડે. સાંસારિક રીતે આ વાતને જોઈએ તો મુદત બહાર ગયેલું લેણું ફોગટ જાય છે અને તેની વસૂલાત થઈ શકતી નથી તેના જેવી આ વાત છે.
૪૮
કર્મસાર
