________________
ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશેલ કર્મનો ઉદય થઈને જ રહે. હવે જ્યારે બાંધેલ કર્મ ભોગવાઈ જાય છે, તેનો પ્રભાવ બતાવી દે છે ત્યાર પછી તે કર્મપરમાણુઓમાં ચીકાશ રહેતી નથી. પછી તે કર્મનું વિઘટન થઈ જાય છે અને જીવાત્મા ઉપરથી ખરી પડે છે. પછી તે કર્મ જીવાત્માને ફરીથી ભોગવવું પડતું નથી. પરંતુ કર્મની પરંપરા અહીં અટકી જતી નથી. કારણ કે જીવાત્મા ભોગવટા દરમિયાન પણ નવાં કર્મ બાંધતો જ રહે છે. વળી તેની પાસે સત્તામાં (સ્ટોકમાં) રહેલાં કર્મનો પણ મોટો જથ્થો હોય છે. ઘણી વાર તો એવું બને છે કે જીવ ભોગવે તેના કરતાં વધારે કર્મ બાંધતો રહે છે. આમ સંસારનું આ વિષચક્ર ચાલતું જ રહે છે.
હવે કોઈને પ્રશ્ન થાય કે શું બાંધેલાં કર્મ ભોગવવાં જ પડે? આપણે તેની વિગતે ચર્ચા કરીએ તે પહેલાં એટલી વાત સમજી લઈએ કે જીવ જેટલો વધારે વિકસિત, તેલ્લો તે વધારે કર્મ બાંધે અને કર્મના ભોગવટાનું સંવેદન તેને વધારે વિકસિત જીવોને મન-વચન અને કાયાના યોગો હોય, પાંચેય ઇન્દ્રિયોનો પૂર્ણ વિકાસ થયેલો હોય તેથી તે કર્મ વધારે બાંધે અને જો જાગૃત હોય તો તે વધારે કર્મ ખપાવી શકે અર્થાત્ કે ઓછાં કરી શકે.
- હવે જો આપણે મૂળ પ્રશ્ન ઉપર આવીએ તો સૌપ્રથમ એમ કહી શકાય કે મોટે ભાગે બાંધેલાં કર્મ ઉદયમાં આવતાં રહે અને ભોગવાતાં રહે. કર્મ ભોગવાય એટલે તે જીવાત્મા ઉપરથી ખરી પડે-પછીથી જીવાત્માએ તે ભોગવવામાં ન રહે. કર્મ જ્યારે પાકીને ઉદયમાં આવે અને તેનો પ્રભાવ બતાવે ત્યારે તે કર્મનો વિપાકોદય થયો કહેવાય છે. આમ ફળ આપતા કર્મનું સંવેદન જીવાત્માને ભોગવવું પડે. પછી તે સુખનું સંવેદન હોય કે દુઃખનું સંવેદન હોય. ટૂંકમાં કર્મ આત્મા ઉપરથી ખસી જાય કે ખરી પડે ત્યાર પછી તેનો પ્રભાવ - જીવાત્મા ઉપર ન પડે અને જીવાત્મા તેની સંવેદનાથી મુક્ત થઈ જાય.
પણ બહુ મજાની વાત એ છે કે ઘણી વાર કર્મ તેનો પ્રભાવ બતાવ્યા વિના, સુખ કે દુઃખની સંવેદના આપ્યા વિના પણ જીવાત્મા ઉપરથી ખસી જાય છે કે ખરી પડે છે. તેને પ્રદેશોદયથી ખરી પડેલાં કર્મ કહે છે. આ વાત ઘણી સૂક્ષ્મ છે અને બધા ધર્મોની પાસે તે નથી.
સ્વભાવિક છે કે બાંધેલાં પાપકર્મ પ્રદેશોદયથી જીવાત્મા ઉપરથી દૂર થઈ ન જાય એ વાત આપણને ગમે જ, કારણ કે પાપકર્મનો ભોગવટો દુઃખદ હોય કર્મસાર
૪૭
