________________
વધારેમાં વધારે સમય તો હજારો અને લાખો વર્ષનો હોય છે. આ કાળચક્રમાં જીવાત્માએ અનંત ભવો કર્યા હશે અને કેટલાંય શરીરો ધારણ કરીને મૂક્યાં હશે - તે જોતાં આ સમયગાળો કંઈ મોટો ન ગણાય. * ભવભ્રમણ કરતા જીવાત્મા પાસે સત્તામાં પડેલાં કર્મોનો અનર્ગળ જથ્થો હોય છે. એવાં કેટલાય કર્મો હશે કે જેને પાકવા માટેનો સમય જ નહીં થયો હોય. એવાં પણ કેટલાય કર્મો હશે કે ઉદયમાં આવવા માટે તેમનો સમય થઈ ગયો હશે પણ તે માટેનો અનુકૂળ ભવ ન મળવાને કારણે તે સત્તામાં પડી રહ્યાં હશે. માન્યામાં ન આવે પણ આપણે કેટલાય જન્મોનાં આવાં કર્મો આપણી સાથે લઈને ભવાંતરમાં એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જઈએ છીએ - ફરતા રહીએ છીએ. કર્મ અતિ સૂક્ષ્મ હોવાને કારણે આપણને તેનો ભાર ક્યારેય વર્તાતો નથી. વળી આત્મા પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાને કારણે તેને ભવાંતરમાં ગતિ કરતાં કોઈ વ્યાબાધ નડતો નથી.
કર્મ કેવી રીતે ઉદયમાં આવે છે તે સમજવા માટે તેની ગતિ-રીતિ વિશે થોડુંક જાણવું જરૂરી છે. પહેલી વાત તો એ કે આજે જે સ્વરૂપે કર્મ બાંધ્યું હોય તે સ્વરૂપે તે ભાગ્યે જ ઉદયમાં આવે છે કારણ કે ઉદયમાં આવતાં પહેલાં તેમાં કેટલાય ફેરફારો થઈ ગયો હોય છે. કર્મમાં ફેરફાર થવાનું કારણ જીવના ભાવ (અધ્યવસાય) હોય છે. જો જીવ ધર્મ તરફ વળ્યો હોય તો તેના આત્માનાં પરિણામો (ભાવો) કૂણા પડ્યાં હોય તો પાપકર્મનો બંધ શિથિલ થઈ જાય અને તેનો જોસ પણ ઘટી જાય. વળી તપમાં વળ્યો હોય તો કેટલાંય કર્મ ખરી પડ્યાં હોય કે આઘાંપાઘાં થઈ ગયાં હોય. જે જીવનાં પરિણામો (ભાવ) દૂર અને ઘાતકી બની ગયાં હોય તો પાપકર્મના શિથિલ બંધ ગાઢ પણ થઈ ગયા
હોય અને કેટલાંય પુણ્યકર્મ પરવારી ગયાં હોય. જો કે જીવનમાં કરેલો ધર્મ 1. કયારેય વિફલ જતો નથી.
- બીજી વાત એ છે કે કર્મ ક્યારેય કમબદ્ધ રીતે ઉદયમાં આવતાં નથી. એક સાથે બંધાયેલાં કર્મનો સ્થિતિબંધ જુદી-જુદો હોય છે. પ્રત્યેક કર્મને પાકવાની મુદત જુદી-જુદી રહે છે. કર્મની પ્રકૃતિ અનુસાર તેને પાકવાના સમયમાં પણ ફેરફાર હોય છે - તરતમતા હોય છે. સ્થિતિબંધનો આધાર મુખ્યત્વે જીવાત્માના ભાવ ઉપર હોય છે. પ્રત્યેક કર્મ બાંધતી વેળાએ જીવાત્માના ભાવ સરખા હોતા નથી. કેટલાંક કર્મ તીવ્ર ભાવમાં બંધાયેલાં હોય કર્મસાર
૪૫
