________________
૬. વિપાકોદય અને પ્રદેશોદય
આપણે કર્મબંધની વાત કરી. જીવાત્મા ઉપર કેવી રીતે કર્મનો બંધ પડે છે, કયા કારણે પડે છે તેની પણ ચર્ચા કરી. ત્યાર પછી આપણે ચાર પ્રકારના કર્મબંધઃ પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધની વિગતોમાં ગયા.
આપણે એ પણ જાણ્યું કે બંધાયેલ કર્મ ભાગ્યે જ તત્કાળ ઉદયમાં આવે છે. જેમ ફળને પાકવા માટે સમય જોઈએ છે, માતાના ઉદરમાં પડેલાં બીજમાંથી બાળકનો જન્મ થવા માટે અમુક સમય જોઈએ છે, બીજમાંથી વૃક્ષ થતાં સમય લાગે તેમ કરેલ કર્મને પણ ફળ આપવા માટે સમય જોઈએ. જેમ પાકેલું ફળ ઝાડ ઉપરથી નીચે પડે છે તેમ પાકેલું કર્મ તેનો પ્રભાવ બતાવવા માંડે છે. તેને ઉદયમાં આવેલા કર્મ તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. પછી જે પ્રકારનું કર્મ હોય તે પ્રમાણેનો તે પ્રભાવ બતાવે અને સુખ-દુઃખ આપે. આ રીતે પરિપક્વ થઈને ઉદયમાં આવેલ કર્મને વિપાકોદય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે આજે આપણે જે કર્મ ભોગવીએ છીએ તેમાંથી કેટલાંક તો હજારો શું પણ લાખો વર્ષ પહેલાંનાં બાંધેલાં હશે. પણ તેનો વિપાક થતાં તેને ઘણો સમય લાગ્યો. કર્મને પાકવા માટેનો સમય થઈ ગયો હોય પણ તેને પ્રભાવ બતાવવા માટે અનુકૂળતા ન મળી હોય તો ત્યાં સુધી તે કર્મ જીવાત્મા સાથે જડાયેલું પડ્યું રહે. તેને સત્તા(stock)માં પડેલ કર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વળી કર્મનો સ્વભાવ પણ એવો હોય છે. તે અમુક સમય સુધી ઉદયમાં આવતું નથી. જેને કર્મના અબાધાકાળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કેટલીક વાર એવું પણ બને છે કે કર્મને પાકવાની અવધિ પૂરી થઈ ગઈ હોય તો પણ તેને ફળ આપવા માટે તક જ ન મળે તો તે કર્મ પ્રભાવ બતાવ્યા વિના પણ જીવાત્મા ઉપરથી ખરી પડે. - સામાન્ય રીતે એવું હોય છે કે કર્મ તેનો પ્રભાવ બતાવી દે એટલે તે તેની ચીકાશ છોડી દે અને પછી તે જીવ સાથે ન રહી શકે. કહેવાય છે કે કર્મને પાકવા માટે ઓછામાં ઓછો સમય પણ બસો-ત્રણસો વર્ષનો હોય છે અને
કર્મસાર
