________________
કર્મપરમાણુઓ આત્મા સાથે કેટલા ગાઢ રીતે સંકળાયા છે તેના ઉપર કર્મના ભોગવટાના કાળનો પણ આધાર રહેલો હોય છે. સજ્જડ ચોંટી ગયેલ કર્મના . પરમાણુઓ આત્મા ઉપરથી ખસતાં વાર લાગે કે ન ખસે તેથી તે કર્મનો ભોગવટો લાંબો સમય ચાલે. જો કર્મના પરમાણુઓ આત્મા સાથે સજ્જડ ચોટેલા હોય નહીં તો તે પરમાણુઓ આઘાત-પ્રત્યાઘાત થતાં આત્મા ઉપરથી તુરત ખરી પડે અને કર્મનો ભોગવટાકાળ પૂરો થઈ જાય.
પ્રદેશબંધની જેની પાસે વાત ન હોય તેઓ અકાળે થતાં મૃત્યુને નહીં સમજાવી શકે. જ્યારે કોઈ અકસ્માત થાય છે કે મોટી કુદરતી હોનારત થાય છે. ત્યારે તેના આઘાત-પ્રત્યાઘાતમાં જીવાત્મા સાથે ચોટેલા પરમાણુઓ તત્કાળ ખરી પડે છે અને માણસનું અકાળે મૃત્યુ થાય છે. તે વખતે જીવાત્માના આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ લાંબી હોય તો પણ તેનો અંત આવે. અહીં એ વાતનો ઉલ્લેખ કરી લેવાનું યોગ્ય રહેશે કે મનુષ્ય અને તિર્યંચોના આયુષ્ય કર્મના
પરમાણુઓનો સ્વભાવ જ એવો હોય છે કે તે વ્યાઘાત થતાં તૂટે અને વિખરાઈ જાય, જ્યારે દેવો અને નારકીના જીવોના આયુષ્યના પરમાણુઓ
એવા હોય છે કે જે વ્યાઘાતથી ન તૂટે. તેથી તેઓ બાંધેલું આયુષ્ય ભોગવે જ. માનવી અને તિર્યંચ માટે તે વાત સંભવિત નથી.
દેવો અને નારકીના જીવોનું આયુષ્ય અપરિવર્તનીય હોય છે. એટલે કે તેમાં ફેરફાર થઈ શકતો નથી. જ્યારે મનુષ્યય અને તિર્યંચનું આયુષ્ય પરિવર્તનીય હોય છે. અર્થાત્ કે તેમાં ફેરફાર થઈ શકે તેવો તેનો સ્વભાવ જ હોય છે.
કર્મના ચાર પ્રકારના બંધની આપણે જે ચર્ચા કરી તેમાં પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ મન-વચન અને કાયાના યોગોના પ્રવર્તનને કારણે પડે છે. જીવાત્મામાં જેટલી ચંચળતા વધારે તેટલું મન-વચન અને કાયાનું પ્રવર્તન વધારે અને એટલો પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ વધારે જો યોગોનું પ્રવર્તન ઓછું તો આ બંધ ઓછો પડવાના. - જ્યારે રસબંધ અને સ્થિતિબંધ કષાયોને કારણે પડે છે. જેટલા કપાયો તીવ્ર એટલો એ બંધ તીવ્ર. કષાયો જેટલા પાતળા તેટલો રસબંધ અને સ્થિતિબંધ ઓછો.
બંધની વાત પૂરી કરતાં પહેલાં એ વાતને ફરીથી યાદ કરી લઈએ કે કર્મબંધ કેવળ ક્રિયાથી નથી પડતો. મન અને વચનના ઉપયોગથી પણ બંધ ૪૨
કર્મસાર
