________________
તો કરવો જ પડ્યો છે, પણ સૌએ તેની ગતિ-વિધિ વિશે પોત-પોતાની રીતે તર્ક કર્યા છે. છતાંય સૌએ એક કે બીજી રીતે સૂક્ષ્મ શરીરનાં અસ્તિત્વનો
સ્વીકાર કર્યો છે. જો એમ ન હોય તો પછી કર્મ કરનાર અને કર્મ ભોગવનાર વચ્ચે સાતત્ય જળવાય નહીં.
થિયૉસોફીએ ત્રણ શરીરની વાત કરી છે. એક સ્થૂળ શરીર જેનાથી આપણો બધો વ્યવહાર થાય છે. બીજાં બે સૂક્ષ્મ શરીર, ઈથરલ અને એસ્ટ્રલ તરીકે ઓળખાય છે. હિંદુ ધર્મ તરીકે કોઈ એક વિચારધારાની વાત થઈ શકે તેમ નથી કારણ કે તેમાં અનેક ધારાઓ ભળેલી છે. તેમ છતાંય. બધા સંપ્રદાયોએ મરણ પછી આત્માના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરેલો છે અને ભવાંતરમાં ગતિ કરવા માટે સૂક્ષ્મ શરીરની ધારણા કરેલી છે. આ સૂક્ષ્મ શરીરને અંગૂઠાના આકારનું માનવામાં આવે છે. કોઈએ તો તેને કરેલાં કર્મ ભોગવવા માટેનું સાધન ગયું છે કારણ કે શરીર વિના અત્યંત સૂક્ષ્મ એવો આત્મા કર્મ ભોગવી ન શકે.
જે ધર્મોમાં Day of Destiny કયામતના દિવસની વાત આવે છે તેમાં તો સીધી જ એ ધારણા છે કે તે દિવસે સર્વ મૃતાત્માઓ પુનઃ સજીવન થાય છે અને પરમાત્મા તેમને તેમનાં સારા-માઠાં કર્મ પ્રમાણે સુખ-સમૃદ્ધિથી નવાજે છે કે દોજખમાં નાખે છે જ્યાં તેમને અનંતકાળ દુઃખમાં વ્યતીત કરવો પડે છે.
આ બધાનો સાર એ જ નીકળે છે કે અહીં જે મરણ દેખાય છે તે જીવાત્માનું મરણ નથી. ત્યારપછી જીવાત્મા એક કે બીજે સ્વરૂપે વિદ્યમાન રહે છે અને તેને પોતાનાં કર્મ અનુસાર સુખ-દુઃખ ભોગવવા પડે છે. પુનર્જન્મમાં માનનાર ધર્મો પ્રમાણે તે જીવાત્મા પોતાનાં કર્મ અનુસાર બીજે ક્યાંક જન્મે છે અને ત્યાં તે કર્મ ભોગવે છે અને નવાં બાંધે છે. પરિણામે તે સંસારમાં ચાર ગતિઓમાં ફરતો રહે છે. જીવાત્મા જ્યારે તદ્દન કર્મરહિત થઈ જાય છે ત્યારે તે મુક્ત થઈ જાય છે અને મુક્તિ વિશેના ખ્યાલો પણ બધા ધર્મોના જુદા-જુદા છે. - કેટલાક ધર્મવિચારકોને લાગ્યું કે જો આપણા જીવનનું સંચાલક બળ કર્મ જ હોય તો પરમાત્માની મહત્તા નહીં રહે. એટલે તેમણે એવો તર્ક કર્યો કે જીવાત્મા કર્મ કરે છે, જીવાત્મા કર્મ ભોગવે છે તે વાત ખરી; પણ કર્મનું ફળ ૧૮
કર્મસાર
