________________
વિસર્જન કરતો જ રહે છે. આ વિષચક્રમાંથી છૂટવા માટે જીવાત્માએ ઘણો આત્મિક પુરુષાર્થ કરવો પડે છે.
ઉપર બેઠેલો કોઈ ભગવાન સંસાર ચલાવતો નથી. સંસાર કર્મને કારણે છે. કર્મનું ઉપાર્જન કરનાર આપણે છીએ અને તેનું ફળ આપણે જ ભોગવવાનું હોય છે. વાસ્તવિકતામાં ભગવાન કર્મની બાબતમાં વચ્ચે પડતો નથી પણ તેનું આલંબન લઈને જે જીવે છે તેનામાં કર્મ સહેવાની તાકાત વધી જાય છે. આવા જીવાત્માને કર્મ એટલું વિક્ષુબ્ધ કરી શકતું નથી. કર્મની વ્યવસ્થા સ્વયંસંચાલિત છે તેથી તેમાં લાગવગ કે લાંચરુશવતને અવકાશ નથી. જો આપણે કર્મની ગતિ-વિધિને જાણતા હોઈએ તો તેનાં માઠાં પરિણામોથી બચી શકીએ અથવા તો તેને હળવાં કરી શકીએ અને તેમાંથી મુક્ત પણ થઈ શકીએ પણ તે બધું કર્મના નિયમ પ્રમાણે જ થવાનું. - હવે આપણે એ વાત વિચારવી રહી કે કર્મ આત્માને વળગે છે કેવી રીતે? આત્માને કર્મ લાગવાનું પ્રથમ કારણ એ છે કે જીવાત્માને સ્પષ્ટ ખ્યાલ હોતો નથી કે જીવનમાં સાચું શું અને ખોટું શું? મેળવવા જેવું શું? અને છોડવા જેવું શું? તેથી તે વિવેક કરી જાણતો નથી અને તેનો બધો પુરુષાર્થ અવળે માર્ગે થાય છે. તેને માટેનો પારિભાષિક શબ્દ છે “મિથ્યાત્વ' અર્થાત્ કે વસ્તુના યર્થાથ જ્ઞાનનો અભાવ.
જીવાત્માને કર્મ લાગવાનું બીજું કારણ એ છે કે તે સંયમમાં રહેતો નથી. જો તે સંયમમાં વર્તતો હોય તો કર્મના પરમાણુઓ તેને વળગી શકતા નથી. જીવાત્મા જો પોતાના સ્વભાવમાં વર્તે અને વિભાવોમાં ન રમે તો કર્મના પરમાણુઓનો તેની સાથે સંયોગ થઈ શકતો નથી. પછી ભલેને જીવાત્માની અડોઅડ કર્મના પરમાણુઓ રહેલા હોય. સંયમ માનસિક અને શારીરિક બંને રીતનો હોય છે. કર્મને દૂર રાખવા માટે બંને રીતનો સંયમ જરૂરી બની રહે છે. સંયમના અભાવને અવિરતી કહે છે.
જે કે જીવાત્મા સાથે કર્મનો સંયોગ થવાનું પ્રમુખ કારણ તેણે ગ્રહણ કરીને પોતાની સાથે ઓતપ્રોત કરી દીધેલ કર્મ પરમાણુઓ છે. આમ તો કાશ્મણ વર્ગણા જીવના અડોઅડ જ હોય છે પણ તે તેને લાગતી નથી. પણ જીવાત્મામાં જેવો રાગ-દ્વેષના ભાવનો સંચાર થાય છે કે જીવાત્મા તેનાથી ભીંજાઈ જાય છે. જેમ ભીની થયેલ ભીતને ધૂળ ચીપકી જાય તેમ કર્મસાર
૨૯
