________________
૫. કર્મના ચાર બંધ
આપણે આગળ જોઈ ગયા કે કર્મ શું છે અને તેનો જીવાત્મા ઉપર બંધ કેવી રીતે પડે છે. કર્મબંધનાં કારણો છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યોગ અને પ્રમત્તતા. કર્મની બધી વ્યવસ્થા સ્વયંસંચાલિત છે. જીવાત્મા અહીં કર્મ બાંધે અને ઉપર બેઠેલી કોઈ સત્તા તેનું ફળ આપે તેવું નથી. હવે આપણે એ જોઈએ કે કર્મનો બંધ કેટલા પ્રકારે પડે છે અને એ પ્રત્યેક બંધ વિશે વિચાર કરીએ. જીવાત્મા ઉપર કર્મબંધ ચાર પ્રકારે પડે છે ઃ પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધ. આવા ચાર પ્રકારના બંધની વાત બધાએ કરી નથી કે કરી શક્યા નથી અને તે જાતની વિચારણા વિના કર્મનું જ્ઞાન અધૂરું જ રહે. ફક્ત અમુક વિચારકો અને તત્ત્વજ્ઞો આ વાત કરી શક્યા છે.
આ ચાર પ્રકારના બંધની વાત સમજવા માટે આપણે હાલના કમ્પ્યૂટરનો દાખલો લઈએ તો ઠીક રહેશે. કમ્પ્યૂટરમાં સૉફ્ટવેર મૂકેલું હોય છે. ઑપરેટર જેવી માહિતી કમ્પ્યૂટરને આપે કે તરત જ તેનું સૉફટવેર ચાલુ થઈ જાય છે અને તેમાં બીલ્ટઇન-સંગ્રહિત આદેશો પ્રમાણે માહિતીનું વિભાગીકરણ કરી પૃથક્કરણ કરી નાખે છે. પછી ઑપરેટર જે માગે તે રીતની માહિતી કમ્પ્યૂટર આપતું રહે. એ જ રીતે જેવો જીવાત્માં કર્મબંધ કરે કે તુરત જ ચાર પ્રકારે તેનું વિભાગીકરણ થઈ જાય છે.
Ο
પ્રકૃતિબંધથી એ વાત અંકિત થઈ જાય કે કરેલ કર્મબંધ આત્માના કયા ગુણોને દબાવશે કે અવરોધશે. સ્થિતિબંધથી એ વાત નક્કી થઈ જાય કે આ કર્મ આત્મા સાથે કેટલો સમય રહેશે અને તેનો વિપાક થશે. રસબંધથી એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય કે આ કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવશે ત્યારે તેનો જોસ-ફોર્સ કેટલો હશે, તેનો આવેગ કેવો હશે અને પ્રદેશબંધથી એ ખ્યાલ આવી જાય કે આ કર્મના કેટલા પરમાણુઓ (દલિકો) આત્મા સાથે લાગેલા છે.
કર્મ અદૃષ્ટ સંસ્કાર નથી પણ એક દ્રવ્ય છે. આત્મા સાથેનો તેનો સંયોગ પરમાણુઓના લાગવાથી થાય છે. કર્મ પરમાણુઓ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોય છે. તે સમજાવવા માટે આપણી પાસે યોગ્ય શબ્દો પણ નથી.
૩૨
કર્મસાર
