________________
કર્મ-પરમાણુઓ જીવાત્માને વળગી જાય છે. વળી રાગ-દ્વેષના ભાવમાં ચીકાશ હોય છે. તેથી તેને વળગી ગયેલ કર્મ પરમાણુઓ તેની સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે. કર્મબંધનું પ્રબળ કારણ કષાયો (રાગ-દ્વેષ) છે અને રાગ-દ્વેષ એ કંઈ નિર્દોષ ભાવો નથી. ક્રોધ-માન(અહંકાર), માયા(કપટ) અને લોભ એ તેની સંતિત છે. વળી હાસ્ય, રતિ(ગમો) અરિત(અણગમો), ભય, શોક અને જુગુપ્સા તો કષાયોની ત્રીજી પેઢી છે જેને ઉત્તરકષાયો કહેવામાં આવે છે. જીવાત્મા કષાયોમાં જ જીવે છે અને કષાયોથી મુક્ત થતાં તેની મુક્તિ થઈ જાય છે. કષાયનો અર્થ પણ એ જ
છે કે જે સંસાર વધારે તેવા ભાવો.
આમ તો કર્મબંધ માટે પાંચ કારણો ગણાવાય છે, પણ તેમાં કષાય પ્રમુખ કારણ છે. કષાયને કારણે જીવાત્માનો સંયમ વિચલીત થાય છે અને તે અવિરતીમાં આવે છે. અવિરતી થતાની સાથે જ જીવાત્મામાં મન-વચન અને કાયાના યોગોનું પ્રવર્તન થાય છે. યોગોનું પ્રવર્તન થતાની સાથે જ જીવ નિકટ રહેલી કાર્મણ વર્ગણાના પરમાણુઓને ગ્રહણ કરીને તેને કર્મમાં પરિવર્તીત કરી દે છે. જેમ કષાય વિના કર્મબંધ નહીં તેમ મનવચન અને કાયાના પ્રવર્તન વિના પણ કર્મનો બંધ ન થાય. એ રીતે યોગ પણ કષાય જેટલું જ કર્મબંધનું પ્રબળ કારણ છે.
કેટલાક જ્ઞાનીઓએ પ્રમાદને પણ કર્મબંધનું કારણ ગણ્યું છે. પ્રમાદ એટલે સ્વયંની જાગૃતિનો અભાવ. જો જીવાત્મા સજાગ હોય તો તે કર્મબંધનાં કારણોનું નિરસન કરીને આત્માને કર્મબંધથી બચાવી લે. જેમ જાગતા માણસને ઘરે ચોરી થતી નથી તેમ આત્મિક રીતે જાગેલા જીવાત્માને એટલો કર્મબંધ થઈ શકતો નથી.
અહીં એ વાતનો ઉલ્લેખ કરી લઉં કે નિમિત્ત મળ્યા વિના અંતરમાં કષાયનો ભાવ ભાગ્યે જ ઊઠે છે. સારું કે ખોટું નિમિત્ત મળતાં અંતરમાં ભાવની હલચલ થાય છે, સંયમ તૂટે છે અને પછી મન-વચન અને કાયાના યોગનું પ્રવર્તન થાય છે. જીવ નિમિત્ત વાસી છે. માટે શાસ્ત્રોમાં સારાં નિમિત્તો સેવવાનું અને ખરાબ નિમિત્તોથી દૂર રહેવાનું વિધાન છે.
બીજી પણ એક વાત અહીં સમજી લઈએ કે બાંધેલાં કર્મ સમય જતાં પાકે છે અને તેનો પ્રભાવ બતાવે છે. ત્યાર પછી તે આત્માથી અળગાં થઈ
૩૦
કર્મસાર
