________________
તિર્યંચ યોનિ અર્થાત્ પશુ-પક્ષીના કે નાના જીવજંતુના ભવ એવા છે કે જ્યાં જીવન જન્મજાત સંજ્ઞાઓ instinct દ્વારા જીવાય છે. ચાર મૂળભૂત સંજ્ઞાઓ છેઃ આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ. આ જીવો જે કંઈ પાપ કરે છે તે જન્મજાત સ્વભાવ અને જીવનના નિભાવ માટે કરતા હોય છે. તેથી તેઓ મોટાં પાપકર્મ કરી શકતા નથી અને મોટાં પુણ્યકર્મો કરવાનો તેમને અવકાશ હોતો નથી. દેવોની પાસે મન અને બુદ્ધિ તેમજ અનુકૂળ દેહ હોય છે. પણ તેઓ સુખમાં એટલા રત રહે છે કે બીજું કંઈ કરવાનો તેમને ઝાઝો . વિચાર નથી આવતો. નર્ક ભૂમિમાં જીવો એટલા દુઃખમાં હોય છે કે તેમને પાપ કે પુણ્યનો વિચાર કરવા જેટલો પણ સમય હોતો નથી.
માનવભવને દુર્લભ કહેવામાં આવ્યો છે. તે એક એવો ચોરાયો (ચોરાહો-ચાર રસ્તા) છે જ્યાંથી પુણ્યકર્મ કરીને દેવલોકમાં જઈ શકાય, ગાઢ પાપકર્મ કરીને નર્કલોકમાં જઈ શકાય, મિશ્ર કર્મ કરીને મનુષ્યલોકમાં પાછા ફરી શકાય અને કર્મની ગુણવત્તા ઓછી હોય તો તિર્યંચ યોનિમાં જવું પડે. આવો, અમૂલ્ય ભવ આપણને પ્રાપ્ત થયેલો છે જેનો ઉત્તમ ઉપયોગ કરવા માટે કર્મવાદ અથવા તો કર્મવિજ્ઞાનની જાણકારી આવશ્યક છે. તેનો ઉપયોગ કરીને આપણે સુખ-શાંતિનો માર્ગ પકડી શકીએ અને દુઃખમાંથી બચી જઈ શકીએ કે અલ્પ પીડા મળે એવી સ્થિતિમાં જઈ શકીએ. કર્મની વ્યવસ્થાનું જ્ઞાન કે તેની જાણકારી જીવનને બદલવા માટે છે, વધારે સુખી થવા માટે છે. તે માટે વૃત્તિઓને સારી રાખી સકાર્યો અને ધર્મકાર્યો કરવાનો અભિગમ કેળવવો રહ્યો.
કદાચ અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે સંસારમાં શું ચાર જ ગતિ છે કે જેમાં જીવે કાયમ માટે રખડતા રહેવું પડે છે? જીવ સામાન્ય રીતે આ ચાર ગતિમાં ફરતો રહે છે અને તે પ્રમાણે તે સુખ-દુઃખ ભોગવતો રહે છે. પરંતુ તેની બહાર નીકળી જઈને કાયમ માટે સુખમાં અવસ્થિત થવા માટેનો માર્ગ તેના માટે ખુલ્લો જ હોય છે. આ માર્ગ જરા વિકટ છે; પણ જીવાત્મા ધારે તો તેના ઉપર યાત્રા કરીને પરમ સુખમાં કાયમ માટે સ્થિતિ કરી શકે છે. આ માર્ગને પંચમ ગતિ કહે છે અને ત્યાં જે સ્થિતિ થાય છે તેને તુરીય અવસ્થા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
જીવ આ સંસારમાં અનંત કાળથી રખડે છે તેનાં કર્મને કારણે અને કષાયોને કારણે. કષાય શબ્દ પારિભાષિક છે. કષાય શબ્દનો અર્થ જ એ છે
કર્મસાર
२४
