________________
હોય છે. ત્યાં એક પળ પણ દુઃખ વિનાની નથી હોતી. જીવાત્માએ કરેલાં ગાઢ પાપકર્મ ભોગવવાની આ જગ્યાઓ છે. નર્મલોકનાં વર્ણનો વાંચીએ તો આપણે કંપી ઊઠીએ.
આ ચાર ગતિમાંથી મનુષ્ય અને દેવલોકની ગતિને સ્વાભાવિક રીતે સારી ગણવામાં આવે છે. તિર્યંચ ગતિ હાડછેડ અને રઝળપાટની ગતિ છે. આવી ચારેય ગતિઓની વાત અન્ય ધર્મોમાં પણ એક કે બીજા પ્રકારે આવે છે. ત્યાં સ્વર્ગને જન્નત અને નર્કને દોઝખ કહેવામાં આવે છે. તેમનામાં પણ ત્યાં પ્રવર્તતાં સુખ અને દુઃખનાં વર્ણનો થયેલાં છે. આ બધાં વર્ણનોને અક્ષરશઃ માનવા આપણે તત્પર થઈ શકતા નથી. વળી આપણી પાસે તેના પુરાવાઓ પણ છે નહીં. પરંતુ આપણે એટલું અનુમાન કરી શકીએ કે પુણ્યકર્મો ભોગવવા માટે જીવાત્મા દેવલોકમાં જાય છે અને ગાઢ પાપકર્મો ભોગવવા તે નર્કમાં જાય છે. સ્વર્ગમાં સુખ હશે અને નર્કમાં દુઃખ હશે. ત્યાં તે કેવાં હશે અને કેટલાં હશે તે ચર્ચામાં પડીને વધારે સમય વેડફવાની આપણે જરૂર નથી. આપાગે એટલું તો સ્વીકારી શકીએ કે સારાં કામનો બદલો સારો મળે અને ભૂંડાં કામનો બદલો ભૂંડો મળે. આટલી વાત તો આપણને જચે તેવી લાગે છે.
અહીં આ વાત સંદર્ભમાં બહુજનસમાજના બૌદ્ધિક વર્ગમાં ચર્ચાતી એક વાત વિશે વિચાર કરી લઈએ. આપણા ત્યાં કેટલાક વિચારકો એવી દલીલ કરતા આવ્યા છે કે સંસાર જીવનની વિકાસયાત્રા છે તેમાં જે જીવો આગળ ગયા હોય તેમને ત્યાર પછી પાછા પડવું પડતું નથી. ઉપર ચઢ્યા પછી નીચે ઊતરવાનું ન હોય. આપણે આજે મનુષ્યના ભવમાં છીએ એટલે હવે આપણે તેનાથી આગળ જવાનું હોય. આ માટે તેઓ એક વ્યવહારિક દાખલો આપે છે કે ભણવામાં વિદ્યાર્થી એક વાર ઉપરના વર્ગમાં આવી ગયો પછી ત્યાં તે નપાસ થાય તો તેને આગળના વર્ગમાં ચઢાવવામાં ન આવે પણ નીચેના ધોરણમાં ઉતારી પાડી શકાતો નથી. આ વાત સ્વીકારવા આપણું મન જલદીથી તૈયાર થઈ જાય એ સ્વાભાવિક છે. કારણ કે તેનાથી એક પ્રકારની હૈયાધારણ રહે છે કે ભલે દેવને ભવમાં જવા નહીં મળે પણ મનુષ્યનો ભવ તો કાયમ માટે ટકી રહેશે.
વળી તત્ત્વને ન જાણનાર અને થોડીક સુવિધાઓ મળી હોય તેવા લોકોને અહીં ઘણું ફાવી ગયું હોય છે. પણ આવી ફાવટ તો જ્યાં સુધી
કર્મસાર
