________________
તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ આત્મા ક્યારેય મરતો નથી. કર્મ અનુસાર તે જુદાં-જુદાં શરીરો ધારણ કરે છે અને જે તે શરીરો જર્જરીત થતાં કે સમય . જતાં તે છોડીને ચાલ્યો જાય છે અને જ્યાં ગયો હોય ત્યાં વળી પાછાં નવાં શરીરો ધારણ કરીને કર્મ કરતો રહે છે અને કર્મ ભોગવતો રહે છે.
વેદાંતવિચારમાં ક્યાંક એવું નિરુપણ થયેલું કે આત્મા તો જળકમળવત્ છે. તે નથી કર્તા કે નથી ભોક્તા. પરંતુ આ વાત સાપેક્ષ છે. જો આત્મા કર્મ કરતો ન હોય તો પછી કર્મ કરે છે કોણ અને ભોગવે છે કોણ? કર્મનો ભાર વહન કરનાર કોઈ એવું તત્વ હોવું જોઈએ કે જે શાશ્વત હોય અને ભવાંતરમાં કર્મને લઈને સાથે જતું હોય. વાસ્તવિકતામાં વાતનો મર્મ એ છે કે શુદ્ધાત્મા કર્મ કરતો નથી અને ભોગવતો નથી. તેને કર્મ લાગતું નથી કારણ કે તે કષાય (રાગ-દ્વેષરહિત હોય છે. કષાયથી કલુષિત થયેલ આત્માને કર્મ લાગે છે અને તેને કારણે તે કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા બને છે.
હવે કોઈના મનમાં પ્રશ્ન ઊઠે કે આત્માને ઓળખવો કેવી રીતે? જાણવો કેવી રીતે? આત્મતત્ત્વ ઘણું સૂક્ષ્મ છે. તેને આંખોથી જોઈ શકાય નહીં. સ્પર્શ કરીને તેના અસ્તિત્વનો અહેસાસ ન કરી શકીએ છતાંય જો વિગતે વિચાર કરીએ તો તેનો અંદાજ અવશ્ય લગાવી શકીએ.
જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ ઘણી સફળ થાય છે અને બહુજન સમાજમાં તેની વાહ વાહ થાય છે ત્યારે તે ઘણી વાર બોલે છે. જેયું ને! મેં કેવી સિદ્ધિ મેળવી! મેં વિરોધીઓને કેવા પાછા પાડ્યા! તેના વક્તવ્યમાં હોશિયારીનો આવો જે હું કાર વર્તાય છે તે આત્માની અત્યંત નજીકથી આવતો હોય છે.
કેટલીક વાર એવું બને છે કે માણસ ઘણો વૃદ્ધ થઈ ગયો હોય, શરીર જર્જરિત થઈ ગયું હોય, ઘણા રોગ થયા હોય, વેદના અસહ્ય બની ગઈ હોય ત્યારે અંદરથી કોઈ બોલે છેઃ હે ભગવાન! મને તું હવે છોડાવ. આ દર્દભર્યો અવાજ અંતરમાંથી આવે છે. તે આત્માની ઘણી નિકટનો અવાજ હોય છે. વેદનાગ્રસ્ત શરીરમાં આત્માની ભિન્નતાનો અહેસાસ વધારે વર્તાય છે.
વાતનો સાર એ છે કે મરણ વખતે જે મરે છે તે શરીર મરે છે. તેની અંદર વ્યાપીને રહેલ આત્મતત્વ જેને જીવાત્મા કહે છે તે મરતો નથી. તે તો મરણ પછી આ શરીર છોડીને અન્ય કોઈક સ્થળે ચાલ્યો જાય છે અને ત્યાં જઈને બીજું શરીર ધારણ કરીને વળી પાછો કર્મનો કરનાર
કર્મસાર
૧૬
