________________
માણસો સંસારમાં પ્રવર્તતી આ વિષમતા એક કે બીજી રીતે સહન કરી લે છે પણ તેમના મનમાં આ વાત ઘણી કહે છે. એમાં જે લોકો વિચારશીલ હોય છે તેઓ આની પાછળનાં કારણો શોધવા મથે છે કારણ કે જગતમાં કોઈ કાર્ય સામાન્ય રીતે કારણ વિના નીપજતું નથી. આ વિષમતાનાં કારણો વિશે ચિંતન કરતાં જ્ઞાનીઓએ જોયું અને જાણ્યું કે જીવમાત્ર જે છે તે પોતાનાં કર્મને કારણે જ હોય છે. પછી ભલે તે કર્મ તેણે ગમે ત્યારે ઉપાર્જિત કર્યા હોય. વળી આ બધું અડસટ્ટે બનતું નથી.
કર્મનું શાસ્ત્ર છે – વિજ્ઞાન છે. તેની જો આપણને જાણકારી હોય તો આપણે એટલા મૂંઝાઈએ નહીં અને આપણે જ્યારે કંઈ સહન કરવાનું આવે ત્યારે આપણે કોઈનો દોષ કાઢીએ નહીં. એક વાર માણસને એ વાતની ખાતરી થઈ જાય છે તે જ તેના ભાગ્યને ઘડે છે તો તે મુશ્કેલીની વેળાએ એટલો સંતાપ ન કરે. માણસને જ્યારે લાગે છે કે તે સુખી થાય છે કે દુઃખી થાય છે તે તેનાં પોતાનાં કર્મને કારણે જ છે – તો પછી તે જીવન પ્રતિનો પોતાનો અભિગમ બદલી નાખે છે. પછી તે એવાં કર્મ કરવા તત્પર થાય છે કે જેનાં ફળ તેને અનુકૂળ બની રહે. જે કર્મોનાં ફળ મીઠાં આવે તેમ હોય તેવા કર્મોથી તે માણસ પછી દૂર રહે છે અને ક્વચિત્ કરવાં જ પડે છે તો તે બહુ રસપૂર્વક કરતો નથી.
કર્મનું શાસ્ત્ર ફક્ત એટલી જ વાત નથી બતાવતું કે ક્યાં કર્મ કરવા જેવાં છે અને ક્યાં કર્મ કરવા જેવો નથી. કર્મવાદ એ વાત પણ બતાવે છે કે જે કર્મ આજે ઉદયમાં આવીને તેમનો પ્રભાવ બતાવી રહ્યાં હોય છે તેને કેવી રીતે ભોગવવાં જેથી ભાવિમાં માણસને વધારે સહન કરવું ન પડે. કર્મનો ભોગવટો કરવાની કળા છે; તો તેનું વિજ્ઞાન પણ છે. 1. અહીં પ્રથમ પ્રકરણમાં કર્મની બાબત જે થોડીક વાતો કરી છે તે તો કર્મની વ્યવસ્થા તરફના ઇશારા જેવી છે. બાકી બીજી ઘણી બધી વાતો કર્મ સાથે સંલગ્ન-સંકળાયેલી છે જે જાણ્યા વિના કર્મની ગતિ-વિધિનો પૂરો ખ્યાલ ન આવે અને આ બધું જાણ્યા વિના તેનો લાભ ન લઈ શકાય. કર્મવાદ કેવળ જાણવા માટે નથી પણ જાણીને આચરણમાં મૂકવા માટે છે અને તે કામ એવું કંઈ મુશ્કેલ નથી. ઘણી વાર તો કર્મશાસ્ત્રનું સાચું જ્ઞાન ન હોવાને કારણે આપણે સંસારમાં કૂટાતા હોઈએ છીએ. બાકી “કર્મચારીનું અંતિમ લક્ષ્ય તો કર્મસાર
૧૩
