________________
ગ્રંથને વિષય.
કાળ વિષે તેના અસંખ્યાત પ્રદેશનો ઉલ્લેખ છે કે તાઅરોની પ્રચલિત માન્યતા કરતાં જૂદો જણાય છે; પણ શ્રીસિદ્ધસેન ગણિ (શ્વેટ ) ની ટીકા (પૃષ્ઠ ૪૩૪) વિગેરે જેવાથી જણાય છે કે કાળને પણ પર્યાયનયની દૃષ્ટિએ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય માની તેના પ્રદેશ પર્યાય માનવામાં બાધ નથી. આ ગ્રંથમાં છવા વિગેરે પદાર્થોનું વર્ણન નવતત્ત્વ, કર્મગ્રન્ય દંડક અને તત્વાર્થસૂત્રના આધારે કર્યું હોય તેમ આ ગ્રંથમાં આવતાં વાયે, શબ્દો અને ઉતારાઓ. ઉપરથી જણાય છે. એના પ્રમાણુવિષયક લખાણમાં મુખ્યતયા પ્રમાણનયતત્ત્વાલકનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે. પ્રમાણુવિષયમાં કઈ કઈ સ્થળે તત્ત્વાર્થસૂત્ર અને તર્કસંગ્રહની પણ અસર જણાય છે. જીવવિચાર અને નવતત્ત્વના વિષયોને પણ આ ગ્રન્થમાં ન્યાયની ભાષામાં તેનાં ટૂંકાં લક્ષણે બાંધી રસિક બનાવ્યા છે, જેથી જૂની પદ્ધતિથી ભણવામાં કંટાળેલાને પણ આ ગ્રન્થ ભણવામાં ઉત્સાહ અને આનંદ ઉત્પન્ન થઈ શકે. પ્રત્યક્ષ અનુમાનાદિ પ્રમાણ, સપ્તભંગી જેવા કઠિન વિષયોને સહેલા અને ટૂંકા કરી આમાં સમજાવ્યા છે. મતલબ કે પ્રમાણ અને પ્રમેયનું આ એક જ પુસ્તકમાં દિગદર્શન કરાવવા ગ્રન્થકારે જૂની અને નવી અથવા આગમિક અને તાર્કિકે એ બન્ને પદ્ધતિઓનો વચલે માર્ગ લઈ આ ગ્રન્થને સર્વોપયોગી બનાવ્યો છે.
આ ગ્રન્થ સહેલે અને નહાને છે. વાકયે સુંદર છે. લક્ષણે સારાં છે. જેનાપ્રમાણુની સાથે આમાં જેનપ્રમેયની પણ પ્રક્રિયા છે. એ જોતાં “જૈન ન્યાય ના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે આ ગ્રન્થ બહુ કામને છે. જેમ નિયાયિક વૈશેષિક દર્શન માટે પ્રાથમિક ગ્રન્થ તરીકે
તક સંગ્રહ છે; તેમ જનદર્શન માટે આ સપ્તપદાથી' કહી શકાય. તર્કસંગ્રહ સૂત્રબદ્ધ છે; જ્યારે આ વાક્યબદ્ધ-ગાબદ્ધ છે. આના કર્તાએ તર્કસંગ્રહ જેવો સહેલેઃ જૈનગ્રંથ નથી એટલે તેના અનુકરણમાં આ ગ્રન્થ રચે છે. તથા “મુક્તાવલી”ને ઠેકાણે
