________________
જેની સપ્તપદાથી
પૂર્ણ થવું, નવું જૂનું થવું વિગેરે છે. પરમાણુ અને તેથી બનેલ યણુકાદિ સ્કંધ એ બંને “પુદગલ” કહેવાય છે. (તસ્વાર્થ ૫–૨૫, તથા ભગવતી સૂત્રની ટીકા શતક ૧ ઉદ્દેશક ૪). પુદગલને સ્કંધ બેથી લઈ અનંતાનંત પરમાણુંને હેઈ શકે છે, જ્યારે બીજા દ્રવ્યોને સ્કંધ નિયતાકારને જ હોય છે.
સાંખ્ય દર્શન પૃથ્વીને ગબ્ધતન્માત્રા-( પ્રકૃતિનો એક ભેદ) જન્ય માને છે. (જૂઓ-સાંખ્યતત્ત્વક મુદી કારિકા ). અંધકાર અને છાયાને તૈયાયિક દર્શનતેજ આપને અભાવ માને છે. (જૂઓ-મુક્તાવળી). તેમ પૃથ્વી વિગેરેમાં સ્પર્શ, વર્ણ, રસાદિ બધા ગુણે માનતા નથી. બૌદ્ધો આત્માના અર્થમાં પુદગલ શબ્દ વાપરે છે, તેથી ગ્રંથકારે કહ્યું છે કે “મૂત્તિમન્તઃ પુદ્દા પરવળ સાધવન્તતિ” “પુદગલે મૂર્ત અને સ્પર્શદિવાળા છે.” તથા “તતઃ ચાતા..” પૃથ્વી તડકો અંધારું, પ્રકાશ, છાયા વિગેરે મુદ્દગલના રૂપાન્તરે છે” (પૃ. ૮–૧૬). જગતની તમામ નાની મોટી રૂપી જડ ચીજોનું મૂળ કારણ પરમાણુરૂપ પુદ્ગલ છે અને પરમાણુ સ્વરૂપથી કદી પણ નષ્ટ નહિ થતું હોવાથી તે નિત્ય છે. જ્યારે સ્કંધ રૂપ મુદ્દગલમાં કારણુપણું અપેક્ષિત છે. કાર્યપણું નિશ્ચિત છે. ઉત્તરના આધ (જથ્થા) નું પૂર્વઅંધ કારણ છે. પરંતુ પૂર્વના પરમાણુ અથવા પિતા કરતાં નાના અધેથી મટે સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થયે હેઈ કરી તે કાર્ય છે. તેથી સ્કન્ધ અનિત્ય કહેવાય છે. જેનશાસ્ત્રકારોએ પુદગલના આઠ પ્રકાર માન્યા છે. જેમાં જગતની તમામ ચીજો, કર્મ, ભાષા, મન વિગેરે રૂપીપદાર્થોને સમાવેશ થાય છે. જૈન, નિયાયિક, વૈશેષિક અને બેહો રૂપી ભૌતિક જગતનું છેલ્લું કારણ પરમાણુ માને છે, જ્યારે સાંખ્ય, યોગ અને વેદાન્તના બધા સંપ્રદાય પ્રકૃતિ માને છે, તેથી તેઓ પ્રકૃતિવાદી કહેવાય છે.
: ૪૦ •
