________________
નેટે અને વિચારણું.
પહેલા પછીનું જ્ઞાન સાથે અને ક્રમનું તથા વહેલા મેડાનું જ્ઞાન આપણને થાય છે એનું નિમિત્ત કારણ કેઈ હેવું જોઈએ. તે નિમિત્ત કારણ કાળ સિવાય બીજું ઘટતું નથી, માટે કાળને દ્રવ્ય માનવું જોઈએ.
લાંબા તથા પૂર્વકાળને લીધે વૃદ્ધ-મોટા, પહેલા, જલ્દી વિગેરેને વ્યવહાર થાય છે. તેમ ટૂંકા તથા પાછળના કાળને લીધે જુવાન-નાનો, પછી, મોડું વિગેરે કહેવાય છે અને તેથી આપણને તેવું જ્ઞાન થાય છે. કલાક, દિવસ, મહિના, વર્ષ, ઋતુ, ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ વિગેરે વ્યવહારનું કારણ પણ કાળ પદાર્થ જ છે. “એકાન્ત રીતે કાળ દ્રવ્ય નથી” એમ જૈને કહી શકે જ નહિ. અને તેથી પર્યાયનયની દૃષ્ટિએ કાળને દ્રવ્ય માની ત્રણે કાળમાં તેના અનન્ત સમય-પર્યા હોવાથી તેમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવપણું તથા ગુણપર્યાયયુક્તપણું પણ તત્ત્વાર્થભાષ્યની મોટી ટીકામાં (પ-૩૮, પૃ. ૪૩૧) ઘટાવ્યું છે. તેમ કાળમાં પ્રદેશ અવયવો તથા પરિણમિપણું પણ શ્રી સિદ્ધસેનગણિએ ત સૂત્ર ની ટીકામાં સિદ્ધ કર્યું છે. (સાઃ વો દ્રવ્યત્વાર્, સાતમીરાदिवत् , ततश्च परिणाम्यपि प्रदेशवत्त्वात् तद्वदेवेति ।...क्षेत्रतो भावतश्च સાવયવ ઇવ” પૃ. ૪૩૪) પ્રદેશ માનવાથી કાળમાં અસ્તિકાયતા પણ માની છે. ( ર વૈતાવતાSચાસ્તિતાપહોતું શકયા” તઃ સૂ૦ પૃ. ૪૩૪).
મતલબ કે દ્રવ્યાર્થિક નયની દષ્ટિએ કાળને દ્રવ્ય માન્યું નથી. જ્યારે પર્યાયાર્થિક નથી માન્યું છે. તેથી દિગબર જ કાળને દ્રવ્ય માને છે. એમ માની વેતામ્બરેએ વિરોધ કરવાની કશી જરૂર નથી. અથવા ગ્રન્થકાર ઉદાર હોવાથી તેમ આ ગ્રન્થ સર્વોપયોગી હેવાથી આમાં પહેલા ની અને પછી દિગંબરેની એમ બંને રૂઢ માન્યના લખી છે એમ પણ કહી શકાય.
વર્ષના...જ્યારે કાળને નયાન્તરની દષ્ટિએ જૂદું દ્રવ્ય માન્યું છે
: ૪૩ :
