________________
નેટો અને વિચારણું.
એનાજ ભેદ છે. (સન્મતિ તર્ક ૧-૪). જુદા જુદા કાળ વિગેરે કારણેથી વસ્તુમાં થતા પર્યાયે એક બીજાથી ભિન્ન હોય છે, તે પર્યા સંબંધીનય તે “પર્યાયાર્થિક નય”. આ નય વસ્તુના વર્તમાન પર્યાય (૩૫) ને જ ગ્રહણ કરતે હેવાથી ભિન્ન દષ્ટિવાળો છે એટલે તે વસ્તુને અનિત્ય-ક્ષણિક બતાવે છે. પહેલા-વ્યાર્થિકને વિષય “સામાન્ય છે અને બીજા-પર્યાયાર્થિકને વિષય “વિશેષ છે. શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકર સન્મતિતર્કમાં” લખે છે કે:-“હજુસૂત્ર” એ પર્યાયાચિકનયને મૂળ આધાર છે તથા શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય એ ત્રણે ઋજુસૂત્રના પટાભેદો છે. ( સન્મતિ કાંડ ૧-૫). સાત નમાં પહેલાના ત્રણ દ્રવ્ય (મૂળતત્ત્વ) ને વિચાર કરતા હોવાથી
દ્રવ્યાથિક નય છે. અને બાકીના ચાર, વસ્તુના અથવા શબ્દના પર્યાની ચર્ચા કરતા હોવાથી પર્યાયાર્થિક નય છે.
આ બધા ને જ્યાં સુધી તિપિતાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાના જ કાર્યમાં તત્પર રહે ત્યાં સુધી તો તે “નય-સાચાનય કહેવાય છે. (વસ્તુના એક દેશ–ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવું એ તેમનું કાર્ય છે.) પણ
જ્યારે તે ના પિતાને જ સ્વતંત્ર રીતે સાચા ઠરાવી બીજા નયને વખેડી કાઢે ત્યારે તે કદાગ્રહી હદ કરી “મિથ્થાન-નયાભાસ કહેવાય છે. જે એક નય પિતાના વિષયનું અમુક દૃષ્ટિએ પ્રતિપાદન કરતે; વસ્તુના બીજા પણ બધા ધર્મોનું બીજી દષ્ટિએ પ્રતિપાદન કરે તો તેજ નય પ્રમાણ કહેવાય છે. તે પૂર્ણ છે. પ્રમાણ વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મોનું જૂદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી પ્રતિપાદન કરે છે, એટલે તે પૂર્ણ છે. આ પ્રમાણુનું જ નામ “સ્યાદ્વાદ” કે “અનેકાન્તવાદ છે. (જૂઓ અન્યયોગ વ્ય૦ કાત્રિશિકા ૨૮). પ્રમાણવાક્યને “સકલાદેશ વાકય” અને નયવાક્યને
વિકલાદેશ વાક્ય” કહેવામાં આવે છે. “સ્માત નિત્ય વિગેરે સમગી ( સાતભાંગ) પ્રમાણ અને નય બન્નેમાં ઘટાવાય છે.
: ૫૯ :
