Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ससससससससलामाल
जैनी सप्तपदार्थी।
न्यायकाव्यतीर्थ मुनिश्रीहिमांशुविजयः ।
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
जै
नी
स
प्त
प
दा
थ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविजयधर्मसूरिजैनग्रन्थमालापुष्पाङ्कः १९.
प्रन्थमाला
NNNNNN
जैनी सप्तपदार्थी।
श्रीयशस्वत्सागररचिता।
सा च
न्याय-काव्यतीर्थपरीक्षोत्तीर्णेन तर्कालङ्कारपदयुक्तेन
मुनिहिमांशुविजयेन टिप्पणीपरिशिष्टादिभिरलङ्कृत्य संपादिता ।
प्रथमावृत्तिः ।
धर्मनिर्वाणसंवत्
महावीरनिर्वाणसंवत्
२४६०
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકઃ
દ્વીપ
માંડીયા.
મંત્રી—શ્રી વિજયધમ સૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા. છોટા સરાફ્રા ઉજ્જૈન (માલવા )
પુસ્તક પ્રાપ્તિસ્થાન
૧ શ્રી વિજયધસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા, ઉજ્જૈન. ૨ ‘જ્યાતિ કાર્યાલય ’
નગરશેઠ મારકીટ, રતનપાળ-અમદાવાદ.
મુદ્રકઃ
શ્રીયુત ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ જૈન. શ્રી મહાય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ દાણાપીઠ–ભાવનગર ( કાઠીયાવાડ )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીવિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રન્થમાલા પુષ્પ ૧૯
BUCUCULULU
הכתבהכחלחל
ULUCULUCURO
תכתבותכתבתב
જેની સપ્તપદાર્થો
II CUC
IT
(જૈન ન્યાયને પ્રવેશક ગ્રંથ)
સંશોધક અને પરિશિષ્ટકાર,
ન્યાય-કાવ્ય તીર્થ. મુનિ હિમાંશુવિજયજી
(અનેકાન્તી)
CUCUCU
EEEE
વીર સં. ૨૪૬૦. આવૃત્તિ પહેલી ૧૦૦૦. ધર્મ સં. ૧૩.
ઇસ્વીસન ૧૯૩૪. પાંચઆના વિક્રમ સં. ૧૮૮૦
תכתבתכ
UÇUCUCC
כתבהבהבהבהב
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ધન્યવાદ.
આ ગ્રન્થના ખર્ચોમાં નીચેના સગૃહસ્થાએ આર્થિક મદદ આપી છે:
---
પાડીવ ( સીરાહી સ્ટેટ મારવાડ ) ના
શેઠ તારાચંદજી સાંકળચજી તથા તેમનાં ધર્મ પત્ની શ્રાવિકા ખાઈ ખશુ.
શેઠ લુખાજી ઉમાજી તથા તેમની પુત્રી ખાઈ પૂરી.
તથા
સરસપુર ( અમદાવાદ) વાળા વિદ્યાપ્રેમી શ્રીયુત કેશવલાલ મનસુખરામ ગાંધી.
આ બધાં મહાશયાના આભાર માનીએ છીએ.
પ્રકાશ કર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
?
પ્ર...
સ્તા....વ...ના.
આર્યસિદ્ધાતોથી કહે કે ડારવીન (Darwin) ના નવીન વિકાસવાદની દષ્ટિએ કહે પણ મનુષ્યમાં મનુષ્યલેકનાં બીજા પ્રાણીઓ કરતાં વિચાર-બુદ્ધિશક્તિને વધુ વિકાસ થવા પામ્યો છે એમાં હું ધારું છું ત્યાં સુધી કેઈનેય મતભેદ નથી.
જો કે કેટલીક બાબતમાં મનુષ્યતર–પશુ-પક્ષીઓમાં મનુષ્ય કરતાં
વધુ વિકાસ થયો જણાય છે. જેમ કે, ગીધનામનુષ્ય અને દિમાં દૂર દૂરથી જોવાનો, કુતરાં વિગેરેમાં ઝડપથી પશુની વિચાર- દૂરના અવાજને સાંભળવાને તથા સુંઘવાને, શક્તિમાં ભેદ કીડીઓ આદિમાં ભવિષ્યમાં થનાર વર્ષાદના
જ્ઞાનને, પણ તેમને આ વિકાસ અમુક અમુક ક્ષેત્રમાં જ હોઈ પરિમિત છે. ફક્ત વાર્તમાનિક અને ભૌતિક જીવનને જ નભાવવા પૂરતો અને સ્વાર્થને સાધવા જેટલે સંકુચિત છે. જ્યારે મનુષ્યની વિચારશક્તિનો વિકાસ પિતાની અને પરની, ભૌતિક અને આધ્યાત્મિકની, વર્તમાનની અને ભવિષ્યની ( લાખો ભવો સુદ્ધાંની) જીવનયાત્રાને સફળ બનાવવા જેટલો, તેની આવશ્યકતાઓની પૂર્તિ કરવા જેવો વ્યાપક અને બળવાન છે. એજ મનુષ્યની વિશિષ્ટતા છે. મનુષ્યતર પ્રાણીઓમાં તે વિકાસ કઈમાં ન જ થાય એમ મારું કહેવું નથી. શક્તિને કોઈએ ઈજારે લીધે નથી એકાન્ત રીતે અમુક ન થાય એવો આગ્રહ કરવામાં તત્ત્વદૃષ્ટિએ અન્યાય થાય. મેં તે અત્યાર સુધીની દષ્ટિએ કહ્યું છે. બીજાઓ ભવિષ્યમાં આગળ વધુ વિકાસ કરે તો હું તે રાજીજ થઊં. અસ્તુ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના.
આપણા ભારતમાં માનવની વિચારશક્તિના વિકાસ બહુ જ લાંબા કાળથી થયા છે. ભારતના જુગ જૂના જૂના ભારતના ઇતિહાસ તેવા વિકાસના અનેક દાખલાએ આપણી આગળ રજુ કરે છે. એ વિકાસના કારણે જ તે આપણા દેશમાં સર્વાંત્ત અને વિશેષજ્ઞ પુરુષાએ ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક શ્રેય સાધવાના અનેક માર્ગો-સિદ્ધાન્તા જગતને દેખાડ્યા છે. તે સિદ્ધાન્તાની ગણતરી કરીએ તેા હારા ઉપર થઈ જાય. પણ એ સિદ્ધાન્તાની અહુલતાથી ગભરાવાનું નથી. એ તે આપણા જૂના તત્ત્વજ્ઞાના માનસની સ્વતન્ત્રતા અને મેાટી ઉદારતા સૂચવે છે કે તેઓએ જૂદા જૂદા દેશકાળના મનુષ્યાને તેમની લાયકાતને પારખી જૂદા જૂદા સિદ્ધાન્તા બતાવ્યા છે. બાળક માટે જે ઔષધ જોઇએ તે જ વૃદ્ધને માટે પણ જોઇએ એવા આગ્રહ રાખવા સારા નથી. પાત્ર ભેદથી સાધક ભેદથી સાધના પણ જૂદાં જૂદાં થાય એ જ ઉત્તમ પતિ છે. જે કાળની સંસ્કૃતિની હું શ્લાધાત્મક નહિ પણ યચા વાત લખી રહ્યો છું તે કાળ ઈસુની પૂર્વ તા છે. કે જે સમયે ધર્માં કે દનામાં ખેંચાતાણુ નહેાતી ઉત્પન્ન થઈ. તત્ત્વષ્ટિ તે આત્મધર્માંતે જ મુખ્ય સ્થાન હતું. પંથ કે મઝહબનું ઝેર અસ્તિત્વમાં પણ નહતું આવ્યું. તે વખતના વિચારક તત્ત્વજ્ઞ પુરુષોની દૃષ્ટિ અને તેમનું આચરણ શરદ્ ઋતુના જળ, વાદળાં અને ચન્દ્રમા જેવાં નિર્મળ શાંત અને તેજસ્વી હતાં. એ વાતની સાક્ષી આજે પણ તેમના ગ્રંથે। પૂરે છે. આપણા જેવા અદગ્ધ લેખકેા કે પામરિવદગ્ધા તેવા વિશેષજ્ઞ પવિત્ર ઉપદેશકેાને અનુદાર મૂર્ખ કે અયેાગ્ય કહેવાની જો ધૃષ્ટતા કરે તે તે મેટામાં મેટું પાતક છે. નરી જડતા છે. અનેરું' બાલિશપણ છે.
८
તત્ત્વજ્ઞાના ઉપદેશા.
એ વિચારસ્વાતન્ત્યથી બહુ જૂના ( વિક્રમ પૂર્વેના ) કાળમાં આપણા ભારતના અનેક સ્ત્રી-પુરુષાએ સ્વવિકાસ સાધી જગતને
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન ભારતીય સિદ્ધાન્તાની અસર.
પ્રાચીન ભાર- પણ વિકાસપથે દેર્યું હતું. તેથી જ ભારતમાં તીય સિદ્ધા- અનેક દર્શીને; નવી કલ્પનાએ ઉન્નત વિચાન્હાની અસર. રાનેા જન્મ થવા પામ્યા હતા. કહેવાની જરૂર નથી કે ભારતના તેજસ્વી વિચારકાની વિચારગંગાએ સહુ પહેલા જગમાં વહીને જગને પાવન કર્યુ છે અને જગની શિસંસ્કૃતિ ધડવામાં અનેાખા ફાળા આપ્યા છે. એ માન આપણા આ ભારતદેશને મળ્યુ છે. અત્યારે આપણે જડ કમજોર, અને પરાધીન દશામાં સપડાએલા છીએ એટલે કદાચ આપણને એ સાચી વાત પણ સાચી ન લાગે તે જરા પણ નવાઇ જેવું નથી.
જેમ આજકાલ આપણી સરકારી પ્રાઇવેટ નિશાળેા કે યુનિવસિટીઓમાં ભૂગેાળ ભૂમિતિ વિગેરેના વિષયેા ફરજીયાત ભણાવાય છે તેમ ઈસ્વી॰ પૂર્વેની ભારતીય શિક્ષણસંસ્થાઓમાં હેતુ દર્શીનશાસ્ર અને અધ્યાત્મવિદ્યાના પણ અભ્યાસ ક્રૂરજીયાત કરાવાતા. આ વિષયના શિક્ષકે તથા પાચ પ્રથા પણ જોઇએ તેવા જ તે સમયે હયાત હતા; તેથી છાત્રા આવા વિષયામાં રસ પૂર્ણાંક અધ્યયન કરી અંગ અને ઉદાર વિદ્વાન થતા. આમ દર્શન અને અધ્યાત્મ વિષયને અવિચ્છિન્ન પ્રવાહ ઈસુની દશમી સદી સુધી વહેતા રહ્યો. સાતમી સદીમાં ભારતની યાત્રાએ આવેલ ચીની યાત્રી ‘હુએનસાંગે ’ પણ આ વાતને ઉલ્લેખ પેાતાના ગ્રંથમાં કર્યા છે.
એવા વિચારકાના વિચારથી ભરેલા સેકડા નહિ પણ લાખા ગ્રંથેા બન્યા છે. એ વિચારકા અને તેમના વિચારાને ઇતિહાસ ઘણા બહાળે! અરે પણ રમુજ ઉત્પન્ન કરનારા છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ દાર્શનિક ( જૈનદર્શનનેા ) છે પણ તે પ્રમાણમાં નહાને તેમ જ પ્રક્રિયા ગ્રંથ હાઈ કરી તેની ટૂંકી પ્રસ્તાવનામાં તે વિચારકા અને વિચારાને ઇતિહાસ આલેખી શકાય નહિ. અહીં તે। ફક્ત પ્રસ્તુત ગ્રંથ પરત્વે જ લખવું ઉચિત કહેવાય. માટે અત્રે સદરહુ ગ્રન્થનું સ્વરૂપ, તેનું નામ, તેની શૈલી, તેના કર્તા અને ગ્રન્થના સંપાદન વિષે જ ઢેંકાણમાં હું લખીશ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
મૂળ ગ્રંથની આલોચના
ગ્રન્થના સ્વરૂપ વિષે કહેતાં ગ્રન્થ ગત વિષય-વસ્તુના સંબં
ધમાં ખાસ કહેવું જોઇએ. આ ગ્રન્થને પ્રતિપાઘ ગ્રંથને વિષય. વિષય ન્યાયની પદ્ધતિએ જેનસિદ્ધાન્ત છે.
એટલે કે આમાં જેનપ્રમેય (પદાથ ) અને જેના પ્રમાણેને ટૂંક પરિચય બહુ સરળતાથી ન્યાયની પદ્ધતિ પ્રમાણે કરાવ્યો છે. જેનન્યાયસિદ્ધાન્તના મોટા ગ્રંથ વાંચવામાં પ્રવેશક ગ્રંથ તરીકે આ ગ્રંથ બહુ સહાયક નિવડી શકે તેમ છે. -
તત્વજ્ઞાન મેળવવા અને બૌદ્ધિક વિકાસ સાધવા માટે ન્યાય ( દર્શનશાસ્ત્ર) એક સુંદરમાં સુંદર સાધન છે. ઘણુ લકે “આ વિષય ઘણે અધરે છે એમ માની ન્યાયથી ભડકી એના અધ્યયનથી વંચિત રહે છે પણ તેમને આ ભય ખેટો છે. ન્યાય તે એક રસિક અને જરૂરને વિષય છે, “ઉદ્યમી અને બુદ્ધિશાળી માટે જગતમાં કોઈ પણ વસ્તુ કઠિન છે જ નહિ યુક્તિ અને પ્રમાણે દ્વારા જેનાથી પદાર્થોનું ભાન (જ્ઞાન) થાય તેનું નામ જાય છે.
જેની સપ્તપદાથી નામના આ ગ્રન્થમાં જેનેના જીવ, અજીવ વિગેરે સાતે પદાર્થોને ટૂંકમાં બહુ સહેલાઈથી પરિચય કરાવી પછી
પ્રમાણુ, નય, તેના ભેદો, સપ્તભંગી વિગેરે પ્રમાણ ગ્રંથનું સ્વરૂપ, વિષયેનું દિગદર્શન કરાવ્યું છે. બીજા પણ ન્યાય
પયોગી કેટલાક વિષયોને સંક્ષેપમાં વિચાર આમાં કર્યો છે. જે ૨૬ મા પેજમાં આપેલી વિષયાનુક્રમણિકામાંથી પાઠકે જોઈ શકશે. પ્રમાણોનું અને પ્રમેયનું વર્ણન, તેનાં લક્ષણ, તેના ભેદ વિગેરેમાં શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજી સુધી જે જેનમાન્યતા હતી તે જ માન્યતા આમાં છે. અર્થ તરીકે કાંઈ નવીન નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથને વિષય.
કાળ વિષે તેના અસંખ્યાત પ્રદેશનો ઉલ્લેખ છે કે તાઅરોની પ્રચલિત માન્યતા કરતાં જૂદો જણાય છે; પણ શ્રીસિદ્ધસેન ગણિ (શ્વેટ ) ની ટીકા (પૃષ્ઠ ૪૩૪) વિગેરે જેવાથી જણાય છે કે કાળને પણ પર્યાયનયની દૃષ્ટિએ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય માની તેના પ્રદેશ પર્યાય માનવામાં બાધ નથી. આ ગ્રંથમાં છવા વિગેરે પદાર્થોનું વર્ણન નવતત્ત્વ, કર્મગ્રન્ય દંડક અને તત્વાર્થસૂત્રના આધારે કર્યું હોય તેમ આ ગ્રંથમાં આવતાં વાયે, શબ્દો અને ઉતારાઓ. ઉપરથી જણાય છે. એના પ્રમાણુવિષયક લખાણમાં મુખ્યતયા પ્રમાણનયતત્ત્વાલકનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે. પ્રમાણુવિષયમાં કઈ કઈ સ્થળે તત્ત્વાર્થસૂત્ર અને તર્કસંગ્રહની પણ અસર જણાય છે. જીવવિચાર અને નવતત્ત્વના વિષયોને પણ આ ગ્રન્થમાં ન્યાયની ભાષામાં તેનાં ટૂંકાં લક્ષણે બાંધી રસિક બનાવ્યા છે, જેથી જૂની પદ્ધતિથી ભણવામાં કંટાળેલાને પણ આ ગ્રન્થ ભણવામાં ઉત્સાહ અને આનંદ ઉત્પન્ન થઈ શકે. પ્રત્યક્ષ અનુમાનાદિ પ્રમાણ, સપ્તભંગી જેવા કઠિન વિષયોને સહેલા અને ટૂંકા કરી આમાં સમજાવ્યા છે. મતલબ કે પ્રમાણ અને પ્રમેયનું આ એક જ પુસ્તકમાં દિગદર્શન કરાવવા ગ્રન્થકારે જૂની અને નવી અથવા આગમિક અને તાર્કિકે એ બન્ને પદ્ધતિઓનો વચલે માર્ગ લઈ આ ગ્રન્થને સર્વોપયોગી બનાવ્યો છે.
આ ગ્રન્થ સહેલે અને નહાને છે. વાકયે સુંદર છે. લક્ષણે સારાં છે. જેનાપ્રમાણુની સાથે આમાં જેનપ્રમેયની પણ પ્રક્રિયા છે. એ જોતાં “જૈન ન્યાય ના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે આ ગ્રન્થ બહુ કામને છે. જેમ નિયાયિક વૈશેષિક દર્શન માટે પ્રાથમિક ગ્રન્થ તરીકે
તક સંગ્રહ છે; તેમ જનદર્શન માટે આ સપ્તપદાથી' કહી શકાય. તર્કસંગ્રહ સૂત્રબદ્ધ છે; જ્યારે આ વાક્યબદ્ધ-ગાબદ્ધ છે. આના કર્તાએ તર્કસંગ્રહ જેવો સહેલેઃ જૈનગ્રંથ નથી એટલે તેના અનુકરણમાં આ ગ્રન્થ રચે છે. તથા “મુક્તાવલી”ને ઠેકાણે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જેની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના.
‘સ્યાવાદમુક્તાવળી બનાવી છે. ગ્રન્થકાર બન્ને ગ્રંથની રચનામાં સંપૂર્ણ સફળ થયા હોય તેમ જણાતું નથી; છતાં તેમની ભાષા સરળતા અને પદાર્થોને ગોઠવવાની કળાની વિશેષતા સ્પષ્ટ રીતે તરી આવે છે. છાત્રપગી સરલ ગ્રન્થ બનાવવા માટે ગ્રંથકારને ઓછું અભિનંદન નથી.
પ્રમાણ નયતત્ત્વાકથી લઈ ઠેઠ સન્મતિત સુધીના જૈન ગ્રંથ બધાએ પ્રમાણ વિષયની અને તે પણ વાદ વિવાદની પદ્ધતિથી ચર્ચા કરે છે પણ જેને જેન પ્રક્રિયાનું આછું પણ જ્ઞાન ન હોય તેને તે ગ્રન્થ બહુજ અઘરા અને શુષ્ક લાગે એ સ્વાભાવિક છે. વર્તમાનમાં અત્યારસુધી “તક સંગ્રહ જેવો જેન ન્યાયને ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ ન હતો એટલે આપણે સાધુઓ અને જેન ગૃહસ્થોને પણ તર્ક સંગ્રહ ભણવો પડતો કે જેમાં જેનતત્ત્વનું વર્ણન નથી પણ નૈયાયિક ને વૈશેષિકનું છે. દરેક જન સાધુ તથા ગૃહસ્થો આ ગ્રંથથી પોતાની જિજ્ઞાસા પૂરી કરી શકે આવી ભાવનાથીજ આ મહાના સરલ પણ ઉપયોગી ગ્રંથને સંપાદિત કરવાનું મેં કામ હાથ ધર્યું છે. હું આશા રાખું છું કે દરેક જૈન મુનિઓ તથા ગૃહસ્થ આ ગ્રંથને ભણું ભણાવી ગ્રંથકાર અને ગ્રંથ સંપાદકની ભાવનાને ફળવતી બનાવશે. આ ગ્રન્થનું નામ જેન સપ્તદાથી છે. પ્રાણી માત્રમાં બીજાનું
અનુકરણ કરવાની ટેવ હોય છે. વ્યાજબી કે ગ્રન્થનું નામ. ગેરવ્યાજબી છેડા ઘણા અંશે દરેક જીવો પ
તાને યોગ્ય અન્યનું અનુકરણ કરે છે એ આપણે મનુષ્ય પશુ અને પક્ષીઓના વ્યવહારમાં નજરે જોઈએ છીએ. - વ્યવહારની જેમ સાહિત્યકળા અને ધર્માનુષ્ઠાનમાં પણ તેના આકાર પ્રકાર નામ વિગેરેનું અનુકરણ અનુભવાય છે. અમુક ગ્રંથકારે અમુક ગ્રન્થનું એક નામ પાડયું એટલે તે સારું લાગતાં વર્તમાન
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થનું નામ.
૧૩ અને ભવિષ્યના ગ્રન્થકાર પિતાનાં પુસ્તકનાં નામ પાડવામાં તે ગ્રન્થના તે નામનું સંપૂર્ણ કે અંશતઃ અનુકરણ કરે છે, દાખલા તરીકે કાલિદાસના મેઘદૂત કાવ્ય” ના નામનું અનુકરણ અનેક દેશ ધર્મ અને સમાજના ગ્રન્થકારેએ કર્યું છે. તેના ફળ સ્વરૂપ બે ડઝનથી વધારે દૂત કાવ્યો બન્યાં છે.... તેવીજ રીતે “શ્રી ભગવદ્ ગીતાનું નામ લેકપ્રિય થતાં કે સારું લાગતાં ગણેશ ગીતા, બુદ્ધગીતા, રાષ્ટ્રગીતા વિગેરે અનેક ગીતાઓ બની. શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરે પોતાની સુંદરતમ અન્યનું નામ ગીતાંજલિ રાખી અંશથી અનુકરણ કર્યું. તેનાં પણ અનુકરણે ધર્મગીતાંજલિ વિગેરેમાં થયાં. આવા અનુકરણેના સેંકડો દાખલા છે. તેમાં બુદ્ધિને ઉપયોગ કરી અનુકરણ કરાય તે કલંકને બદલે શભા રૂપ થાય છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના નામમાં પણ તેના પૂર્વવર્તી નામની અસર પડી છે, એટલે કે આ ગ્રન્થની પહેલા “પાર્થ” નામનો ગ્રંથ બન્ય હત૬. તે સિવાય “મળતાંગિળ “વસંધાન' વિગેરે રસ શબ્દથી શરૂ થતાં નામવાળા પણ ગ્રંથે હતા. તેનું અનુકરણ આનું
* ઉદાહરણ તરીકે જૈન મેઘદૂત, રાષ્ટ્રમેઘદૂત, ચોદૂત, મદૂત, પવનદૂત, ચન્દ્રદૂત, શીલદૂત વિગેરે.
જૈન ગ્રંથાવળીમાં આના કર્તા વિનવધન લખ્યા છે. જેના સા. સં. ઇતિહાસમાં સરપાળના કર્તા રિાવવિત્ર લખી જિનવર્ધનને ટીકાકાર લખ્યા છે. “આબૂ ” વિગેરે ઐતિહાસિક ગ્રન્થના લેખક વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજ એક પત્રમાં જણાવે છે –“ સપ્તપદાર્થો ઉપર શ્રી બાલચન્દ્ર વૃત્તિ બનાવી છે. રસપાથ તે મૂળ ગ્રંથ અજેનકૃત છે. આની હસ્ત લિખિત પ્રતિ રાધનપુરના શ્રી વીરવિજયજીના ભંડારમાં છે. તેના ૧૨ પેજ છે”.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
જેની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના.
નામ પાડવામાં થયું હોય એ શક્ય છે. જૈન દર્શન વિષયનો આ ગ્રંથ હાઈ કરી “જેની શબ્દ એની આગળ લગાડી આનું પૂરું નામ “ ની સતપવાથ” રાખ્યું છે.
આ અનુકરણ બુદ્ધિપૂર્વક હાઈકરી યથાર્થ અને શોભાસ્પદ છે, કારણ કે –સદરહુ ( જૈનીસપ્તપદાથ ) ગ્રંથમાં જૈન આગમ અને તત્વાર્થસૂત્ર વિગેરે ગ્રંથોમાં ઉલિખિત જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બન્ધ, સંવર, નિર્જરા, અને મોક્ષ એ સાત પદાર્થોનું (તનું) પ્રતિપાદન છે. “નવતત્વ” વિગેરેમાં પુણ્ય અને પાપને ઉપર લખેલ સાત તથી જુદાં ગણું નવ તો માન્યાં છે. જ્યારે સદરહુ ગ્રંથમાં પુણ્ય અને પાપ એ આશ્રવના જ પ્રકારે હાઈ કરી “પુપપદયમાઢવાન્સમેવ” ( રૂ–૨) પુણ્ય પાપ આશ્રવના અંદરજ આવી જાય છે” એમ કહી તે બેને જુદાં તત્વ તરીકે નહિ ગણતાં સાત જ તો વર્ણવ્યાં છે. એટલે કે તત્ત્વદષ્ટિએ સાત કે નવ એ બન્ને કલ્પનાઓમાં કશે તફાવત નથી.
શૈલીના સંબંધની ઘણીખરી બાબત ઉપર સ્વરૂપમાં લખાઈ
ગઈ છે. જેના સિદ્ધાન્તના ગ્રંથ બે પદ્ધતિના છે. ગ્રંથની શૈલી. જેમાં એક તે “આગમ પદ્ધતિ” અને બીજી
“ ન્યાયપદ્ધતિ અર્થાત તર્ક પદ્ધતિ છે પહેલી પદ્ધતિના ગ્રંથમાં ભગવતી સૂત્ર, સૂત્ર કૃતાંગ વિગેરે આગમ તથા વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, નંદિસૂત્ર, જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, કર્મગ્રંથ વિગેરે પ્રકરણદિગ્રન્થનો સમાવેશ કરી શકાય છે. બીજી પદ્ધતિના ગ્રંથમાં ન્યાયાવતાર, સ્યાદ્વાદમંજરી, પ્રમાણમીમાંસા, અનેકાન્તજયપતાકા, સ્યાદ્વાદ રત્નાકર, સન્મતિ તર્ક વગેરેનો અન્તર્ભાવ થઈ શકે છે. બીજી પદ્ધતિ એટલે કે ન્યાય પદ્ધતિના ગ્રંથમાં મોટે ભાગે પ્રમાણ નય વિષયના તથા તેમાં પણ વાદક “વાદવિવાદના” ગ્રંથેજ જેનોમાં
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થની શૈલી.
૧૫
વધારે બન્યા છે. નવા અને નાના જિજ્ઞાસુઓને ટ્રકમાં ન્યાયમાં પ્રવેશ થાય, તે તેને આસ્વાદ ચેડી મહેનતે લઇ શકે તેવા તર્કસંગ્રહ, સાંખ્યતત્ત્વકૌમુદી, વેદાન્તસાર વિગેરે જેવા જૈન તત્ત્વાના પ્રક્રિયાગ્રંથ ઘણા જ એછા બન્યા છે અને પ્રસિદ્ધિમાં તેથીયે ઓછા આવ્યા છે. તેથીજ તે જ્યારે હું ઇન્દોર કાવ્ય તીની પરીક્ષા આપવા ગયા ત્યારે ત્યાંના પ્રિંસિપલ; ન્યાય મીમાંસાદિ તી; મારામિત્ર શ્રીયુત શ્રીપાદ શાસ્ત્રીજીએ તર્કસંગ્રહ શૈલિના જૈન ગ્રન્થ જો હાયતા તેને; અને ન ાય તેા નવા બનાવી પ્રકાશિત કરવાની મને ભલામણ કરી હતી. આ · જેની સપ્તપદાર્થી જૈનતત્ત્વાને પ્રક્રિયા ગ્રંથ છે. આમાં જૈન પ્રમાણ અને પ્રમેય બન્નેનું નિરૂપણ છે. આની ભાષા સરલ સંસ્કૃત છે. શૈલી સારી છે. તર્કસંગ્રહ, સૂત્રબદ્ધ છે. સાંખ્ય કારિકા પદ્યબદ્ધ છે. જ્યારે આ ગ્રંથ ન્યાય દીપિકાની જેમ ગદ્ય બદ્ધ છે જેથી છાત્રાને વધુ સહેલા પડે. ન્યાયદીપિકા ( શ્રી ધર્મભૂષણની ) સારી છે પણ તે ફક્ત પ્રમાણ વિષયનું જ નિરૂપણ કરે છે એટલે પ્રમેયનું જ્ઞાન તેમાંથી થતું નથી, એમ મને જણાયાથી આ ગ્રંથ લેાકેા. સમક્ષ મૂકવાને મેં યત્ન કર્યો છે.
"
બીજી વિશેષતા આમાં એ છે કેઃગ્રન્થકાર શ્વેતામ્બર સાધુ હાવા છતાં શ્વેતાંબર, દિગ’બર અને સ્થાનકવાસી દરેક જૈનને સંમત હેાય તેવાં તત્ત્વોનુ જ આમાં તેમણે નિરૂપણ કર્યું છે. કાઇને સાંપ્રદાયિક વાંધા આવે તેવી ખાખત આમાં ગ્રંથકારે નાખી નથી, તેમ અજૈન દર્શન કે કાઇ પણ તેમના સિદ્ધાન્તનુ ખંડન આમાં કર્યું... નથી એ દૃષ્ટિએ આવા જમનામાં આવે ગ્રન્થ એક આશીર્વાદ રૂપ ગણી શકાય કે જેને સહેલાઇથી કાઇ પણ જૈન કે અજૈન, બાલક કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી કે પુરુષ ઘેાડા ટાઇમમાં પ્રેમથી ભણી તત્ત્વ મેળવી શકે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના
જ્યાં સુધી માણસ અપૂર્ણ છે ત્યાં સુધી તેની કૃતિમાં પણ
દેષ અનિવાર્ય છે. તેમાં કેઈએ આશ્ચર્ય કે ખોટું દોષ દશન. માનવાની જરૂર નથી. આ ગ્રન્થને ગુણદર્શન
| વિષે કહ્યા પછી દષદર્શન વિષે ન કહેવાય તે આ આલોચના અધુરી રહે. તે માટે તે તરફ પણ દષ્ટિપાત કરી જોઈએ.
ગ્રંથની શરૂઆતમાં પ્રયોજન બતાવ્યા પછી જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મેક્ષ (પૃષ્ઠ ૩–૧૦ માં) એમ સાત પદાર્થોને તત્વાર્થસૂત્ર (ત૧-૪) ના ક્રમથી ઉદ્દેશ (નામ નિર્દેશ) કર્યો છે. જ્યારે તેનાં લક્ષણો વિગેરે લખતાં અનુક્રમે જીવ, પુદગલ (અછવ), આશ્રવ, સંવર, નિર્જર, બંધ અને મોક્ષનું નિરૂપણ નવતત્ત્વના ક્રમથી કર્યું છે. એટલે કે પહેલાં ઉદ્દેશ કરતાં “બંધને સંવરની પૂર્વે ચોથે નંબરે મૂકે છે. જ્યારે વિવેચન કરતાં બંધ” ને છ નંબરે એટલે કે નિર્જરા પછી મૂક્યો છે. કાયદે તે એ છે કે જે ક્રમથી ઉદેશ કર્યો હોય (નામો લખ્યાં હોય) તેજ ક્રમથી લક્ષણદિ કરવાં જોઈએ છતાં અહીં ક્રમ ભંગને દોષ ગ્રન્થકારે શા માટે કર્યો હશે ? તે સમજાતું નથી.
આ ગ્રંથમાં કેટલાંક વાકયો જેન દષ્ટિએ અપૂર્ણ જેવાં પણ જણાય છે. તે સંબંધી મેં કઈ કેઈની નોટમાં આલોચના કરી છે. પ્રમાણ પ્રકરણમાં ગ્રંથકારે બહુજ ટૂંકાણમાં વિચાર કર્યો છે, તેમ આવશ્યક સ્થલે પણ “ચા” વિગેરે શબ્દો લખવામાં સંકેચ કર્યો છે. પ્રવેશક ગ્રન્થમાં તે સંકેચ કરવો યોગ્ય કહેવાય નહિ.'
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં જ્યાં જ્યાં પ્રમાણનયતત્ત્વાલક વિગેરે બીજા ગ્રંથનાં સૂત્ર વાક્યો કે કે લીધાં છે ત્યાં નથી લખ્યું તે ગ્રંથનું નામ કે, નથી લખ્યું તેના કર્તાનું નામ, “હુવતં' કે “તથા વોવત'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્યરચના.
૧૭
વિગેરે જેવા કાટેશન—અવતરણ સૂચક શબ્દો પણ મૂકયા નથી. આમાં આવતાં ઘણાખરાં સૂત્રા, વાક્યા અને પદ્યોનેા મારાથી બનતી મહેનતે પત્તો લગાડી મેં આ મૂળ ગ્રંથમાં અને એના બીજા (B) પરિશિષ્ટમાં તે તે ગ્ર ંથાનાં નામેા વિગેરે આપી દીધાં છે. આમાં છેલ્લા બે દાષા તા ગ્રંથને સરલ અને અતિ નાના બનાવવાના ઉદ્દેશથી ગ્રન્થકારે જાણીને વહાર્યા હશે. તે સિવાય એકાદ દોષ હોય તે પણ તે અનેક ગુણા અને ઘણી ચેાગ્યતાની અંદર “ જો દિોષો મુસમ્નિપતે નિમન્નતીન્દ્રો, નેિવિવાદઃ '' સક્તિથી, ઢંકાઇ જાય છે. એનાથી ગ્રંથ અને ગ્રંથકારનું મૂલ્ય ઓછું થવાનું નથી.
જો કે આ ગ્રન્થની પ્રશસ્તિના શ્લેાકમાં (પૃ ૩૧ માં ) સમૂપાન્તે ’ ના અ સારૂં જણાતા નથી. પણુ ગ્રંથની રચના બીજા ગ્રંથા જોતાં ૧૭૫૭ વિક્રમસંવત્ હશે એવા અર્થા તે શ્લેાકમાંથી નિકળે છે એટલે કે વિક્રમ સ ૧૭૫૭ ની સુદ એકમના દિવસે આ ગ્રંથ પૂરા થયા છે. આ શુક્લ પ્રતિપદા ( એકમ ) કયા મહિનાની છે તે વિષે આ ગ્રંથમાં કાંઇ ઉલ્લેખ નથી.
'
આગરાના શ્રી વિજયધ લક્ષ્મીજ્ઞાનમદિરમાં એક ૧૧ પાનાએની પ્રતિ છે તેમાં લખ્યુ છે કેઃ–“ તપગચ્છના શ્રીયશઃસાગરના શિષ્ય પ. યશસ્વત્સાગરગણીએ વિક્રમ ૧૭૫૮ વર્ષે સમુદયપુરમાં જયસિંહ રાજાના રાજ્યમાં આ ગ્રંથ પૂરા કર્યાં છે. ( આનેા મૂળપાઠ પૃ. ૩૧ માં છે ). આ પ્રતિના પાઠમાં એક વર્ષના ફરક છે. સંભવ છે કે નકલ કરનારની ભૂલ હશે.
""
ગ્રંથકારે વિ. ૧૭૨૧થી ગ્રન્થા લખવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી હતી તેથી એમ કહેવું અનુચિત નથી કે આ ગ્રન્થ તેમણે પ્રૌઢાવસ્થામાં બનાવ્યા છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જૈની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના
ગ્રન્થકત્તા શ્રીયશસ્વત્સાગરણ,
સદરહુ ‘જૈની સપ્તપદા' ગ્રન્થના બનાવનાર શ્રીમાન્ ‘યશસ્વત્સાગરણ ’ છે. ધણાખરા નિઃસ્પૃહી જૈન સાધુઓની જેમ તેમણે પેાતાનાં જન્મ, દેશ, સમય માતા પિતાનાં નામ, અવસ્થા વગેરે સબંધી લખવામાં ઉપેક્ષા કરી છે. ત્યાગની દૃષ્ટિએ જોકે આ પદ્ધતિ કીમતી અને વખાણવા જેવી છે, પણ ઇતિહાસકારાને માટે દુઃખકર જેવી અને મૂંઝવનારી લાગે છે. આ ગ્રંથની પ્રશસ્તિના છેલ્લા ( પૃ. ૩૧ માં ) શ્લાકથી જણાય છે કે: તેઓ શ્રીયશ: સાગરગણિના શિષ્ય હતા. તપાગચ્છની વિજય, વિમળ, ચન્દ્ર, રત્ન, સુન્દર, સામ અને સાગર વિગેરે અનેક શાખાઓ પૈકીની એક સાગર શાખાના તે જૈન સાધુ હતા. શ્રી યશસ્વત્સાગર સ્વાઢાવનુન્હાવહીની પ્રશસ્તિમાં તેમના પૂર્વ પૂજ્ય ગુરૂ તરીકે અનુક્રમે શ્રીવિજયપ્રભસૂરિ, શ્રીકલ્યાણસાગર અને શ્રીયશ:સાગરના ઉલ્લેખ કરે છે.
શ્રીયશસ્વત્ સાગર પોતાની સ્યાદ્વાદમુક્તાવળીના દરેક સ્તબ્કના ( ચારેના ) અંતમાં શ્રી ચારિત્રસાગરને શ્રીચારિત્રસાગર, બહુ માનપૂર્વક ઉલ્લેખ કરે છે. કાઇ સ્થલે તેમને ગુરૂ કહે છે. કાઇ સ્થલે મહાન વિદ્વાન જણાવે છે. તેા કાઇ સ્થલે રત્નત્રયી ( જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર ) ના દેનાર આલેખે છે. એનાથી એમ તર્ક થાય છે કે કાંતા તે આપણા ગ્રન્થકારના વિદ્યાગુરૂ હશે ? કાં દાદા ગુરૂ અથવા સહુ પહેલા ધર્મમાં જોડનાર કે મોટા ઉપકારી હશે. એ તે નક્કી છે કે ગ્રંથકારના વખતમાં ચારિત્રસાગરજી હયાત હતા અને તેમના દીક્ષાગુરૂ યશઃસાગર ઉપર તેમને જે સ્નેહ હતા તે કરતાં ઘણા વધારે સ્નેહ
*ાએ સ્યાદ્વાદ મુક્તાવળીના ચારે સ્તબકના છેડે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીયશસ્વત્સાગરગણિ.
૧૯
ચારિત્રસાગર ઉપર શ્રી યશસ્વત્સાગરના હતા. સ્યા. મુ. ના ચેાથા સ્તખકના ૪૨ મા શ્લોકથી જણાય છે કેઃ–ચારિત્રસાગર જબ્બર વિદ્વાન્ હતા. આપણા ચરિત્ર નાયકના ઘણાખરા અભ્યાસ એમની પાસે થયેા હરશે એમ લાગે છે.
શ્રી યશસ્વસાગરને ભણવાની ધણી ધગશ હતી. ન્યાય—દન
'
*
તર્કશાસ્ત્ર ઉપર તેમને પ્રેમ અધિક હતા. તેમણે દનના અનેક ગ્રંથા વાંચ્યા હતા જેના દાહનરૂપે તેઓએ તે વિષયના અનેક ગ્રંથા લખ્યા છે. જેવા જૂના ગ્રંથા છે તેવા મહાટા અને કઠિન પ્રથા લખવાને તેમણે મેાહ ન રાખ્યા, પણ જેની જરૂરત હતી, બધાને ઉપયાગમાં આવી શકે તેવા સરલ નાના અને સ` ઉપયાગી ગ્રંથેાજ તેએએ બનાવ્યા છે. જેનેામાં મુક્તાવળી અને તર્કસંગ્રહની ખાટ જણાતી હતી એટલે સ્યાદ્વાદ મુક્તાવળી ’ જેની સપ્તપદાર્થી' અને ‘જૈન તર્ક ભાષા જેવા ગ્રંથા તેમણે બનાવ્યા. તેઓએ ન્યાયના ગ્રંથા બનાવવામાં શ્રી સ્વાદિદેવસૂરિના પ્રમાણનયતત્ત્વાલેાક અને તેની ટીકાએના ધણા આધાર લીધેા છે એ વાતના તેઓએ પેાતે પણ અનેક સ્થળે ઉલ્લેખ કર્યાં છે. ન્યાય સિવાય કાવ્ય અને જ્યાતિષના પણ તેઓ વેત્તા હતા. ન્યાય જેવા વિષયને જૂદા જૂદા છન્દોના દ્યોમાં આલેખવા એ કાવ્ય બનાવવાના દૃઢ અભ્યાસ વગર કેમ બની શકે ? તેમની સ્યાદ્વાદ મુક્તાવલી આખીય પદ્ય (છન્દ:) માં બનેલી છે.
.
ગ્રન્થકારની
વિદ્રત્તા અને કૃતિઓ
*स्याद्वादसुखबोधाय प्रक्रियेयं प्रतिष्ठिता । विचाराम्बुधिबोधाय देवसूरिवचोऽनुगा ||
સ્યાદવાદ મુક્તાવળી. ૪-૪૪ • મદ્દે વીનં માવતથામિવન્વ, સન્યાવિદ્યાસકુઠું મરું જ્। श्रीमद्देवाचार्यवयक्तियुक्त्या स्याद्वादस्य प्रक्रियां वावदामि ॥ હસ્તલિખિત જૈન તર્ક ભાષા ક્ષેાક. ૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાર્થી પ્રસ્તાવના.
તે પ્રકાંડ વિદ્વાન્ કદાચ ન હોય છતાં તેમણે શાસ્ત્રીય દરેક વિષયાને પરિચય મેળવ્યેા હતા. તેઓ દિગંબર શ્વેતાંબર વિગેરે જૈનેાના પેટા ભેદા, તથા ખીજા દતા વિષે પણ ઉદાર હતા આ વાતની સાક્ષી આ ગ્રન્થ તથા તેમના ખીજા ગ્રંથા પૂરે છે. તે અઢારમી સદીમાં, થયા છે. કે જે સદીમાં શ્રી યશે...વિજયજી, વિનયવિજયજી અને મેઘવિજયજી ઉપાધ્યાય જેવા જ્યોતિધરા પ્રકાશી રહ્યા હતા. તપાસ કરતાં તેમના ચૌદ ગ્રંથા જણાયા છે.
તેમના ગ્રા.
૨૦
ગ્રંથ નામ.
વિક્રમ સંવત.
૧×વિચાર ષત્રિંશિકાવર
૨ ભાવસકૃતિકા
૩ જૈની સપ્તપદાર્થી
૪ શબ્દાર્થ સંબંધ
૫ પ્રમાણે વાદા ૬ જૈન તર્ક ભાષા ૭ વાદસંખ્યા
૧૭૨૧
૧૭૪૦
૧૭૫૭
૧૭૫૮
૧૭૫૯
ગ્રંથ નામ. વિક્રમ સંૠત.
સ્યાદ્વાદ મુક્તાવળી
૮
૯ માનમંજરી
૧૦ સમાસ શાભા
૧૧ ગૃહલાધવ વાર્દિક ૧૭૬૦
૧૭૬૨
૧૨ યશેારાજ પતિ ૧૩ વાદા નિરૂપણ
૧૪ સ્તવનન
×આમાં ૧, ૨, ૧૨, ૧૩ તથા ૧૪ નખરના ગ્રંથા ઉર્યપુરના એક તિ મેાતિવિજયજીના ઉપાશ્રયના ભંડારમાં છે. અને તે સિવાયના બધા ગ્રન્થાની હસ્તલિખિત એક કે તેથી વધારે પ્રતિ ગુરુદેવ શ્રી વિજયધર્માંસૂરિ મહારાજના પુસ્તકૈાથી બનેલ આગરાના શ્રીવિજયધમ લક્ષ્મી જ્ઞાન મદિરમાં મેનૂદ છે. 5
સ્યાદ્વાદ મુક્તાવળીને વિક્રમ સં. ૧૯૬૫ માં ભર્જન સાહિત્યના સુંદર લેખક ઉદાર આચાર્ય શ્રીમાન બુદ્ધિસાગરસૂરિજીએ પ્રકાશિત કરી હતી, પણ તેનું સંશાધન અને સંપાદન નવી પદ્ધતિએ જોઇએ તેવું નથી થયું. ક્રી એકવાર તે સંશાધન માંગે છે. આની મુદ્રિત પ્રતિ શ્રીમાન હેમેન્દ્રસાગરજી મહારાજે મને પૂરી પાડી છે તે બદલ તેમનેા આભાર માનું છું.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થનું સંપાદન.
ગ્રન્થનું સંપાદન.
લગભગ પાંચ વર્ષ પહેલાંની વાત છે. આ જૈની સપ્તપદાર્થો
ગ્રંથની હસ્તલિખિત ત્રણ પ્રતિ મારા ન્યાયના પૂર્વવૃત્ત. સહાધ્યાયી ન્યાયતીર્થ તર્લભૂષણ ભાઈ રતિલાલ
ડી. દેસાઈએ શિવપુરીમાં મને આપી આ ગ્રન્થને સંપાદિત કરવાની પ્રેરણું કરી હતી. આ ત્રણે પ્રતો શ્રી વિજયધર્મ લક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિરમાંથી તેમણે મેળવી હતી. તે વખતે
સ્વનામધન્ય ગુરૂદેવશ્રી વિજયધર્મસૂરિમહારાજના સમાધિમંદિરની પવિત્ર અને શીતલ છાયામાં આવેલ જેન ગુરુકુલ શ્રી વીરતત્ત્વપ્રકાશક મંડળ શિવપુરીમાં અધ્યયન અધ્યાપનના કાર્યમાં હું પરેવાએલું રહેતું એટલે આના સંપાદન તરફ ઉપેક્ષા કરી.
શિવપુરી છેડડ્યા પછી કોઈ સમયે અધ્યાપનના ભારે, કોઈ વખતે ગ્રન્થાન્તરના સંપાદન કર્યું, તે કઈ વાર માંદગી દેવીએ મને આ ગ્રન્થના સંપાદનમાં મોડે કર્યો. આ વખતે આને ઉદયકાળ આવ્યું તેથી આને સંપાદિત કરવા મેં દઢ નિશ્ચય કરી કામ શરૂ કર્યું. પૂજ્ય મહારાજશ્રીની આજ્ઞા લઈ મેટરને પ્રેસમાં મોકલ્યું.
ઉપર લખી ગયો છું તેમ આ ગ્રન્થની ત્રણ પ્રતો મને મળી હતી. તે ત્રણેનાં પાના અને સંજ્ઞા આ પ્રમાણે છે. પાનાં
સંજ્ઞા ૧૦ આના ઉપરથી મૂલ ગ્રન્થની નકલ કરી આ ગ્રંથ છપાવ્યો છે. " ૧૧ આની સંજ્ઞા (નામ) જ રાખી છે. ૧૪ આનું નામ પ્રત્તિ રાખ્યું છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
જેની સપ્તપદાર્થો પ્રસ્તાવના
આ ત્રણ પ્રતિઓ પૈકી પહેલાંની બેનાં અક્ષરે સારાં છે. બહુ અશુદ્ધ નથી. તેમ બન્નેમાં ઘણું સમાનતા છે. ત્રીજી (૧૪ પેજની), પ્રતિના પાઠો બે કરતાં કઈ સ્થલે તદ્દન જૂદાં તેમજ ઘણું વધારે છે. કાઈ કઈ સ્થલે તે જાણે જૂદજ ગ્રંથ હોય તેવું પણ ભાસે છે તેથી મેં પહેલાંની બે પ્રતને આમાં બહુ ઉપયોગ, કર્યો છે. તે સંજ્ઞાની પ્રતિના પાઠાન્તરે લીધાં છે. તેમ દસ પેજની પ્રતિના જ્યાં સાવ અશુદ્ધ પાઠે લાગ્યા તેને જા અને ત્રીજી-ચત્ત સંજ્ઞાની પ્રતિથી શુદ્ધ પણ કર્યા છે. બાકી પ્રચાર સંજ્ઞાવાળી ૧૪ પેજની પ્રતિના બધા પાઠાન્તરે ન લેતાં જ્યાં પહેલી બે પ્રતિઓના પાઠે સંદિગ્ધ વિપરીત કે અનધ્યવસિત લાગ્યા ત્યાં ત્રીજી પ્રતિના પાઠાન્તરેની મારે મદદ લેવી પડી છે. જ્યાં મૂળને સાવ અશુદ્ધ પાઠ જણાય ત્યાં ત્રીજી પ્રતિના પાઠને લઈ તે તે સ્થલે ટિપ્પણીમાં પ્રત્યુત્તર કે પુસ્તાર ના નામથી મેં તેના પાઠાન્તરો આપ્યાં છે જેમ ૨૪ મા પેજમાં. મળમાં જે જે પાઠ મને શંકાવાળા કે સાવ ઉલટા જણાયા
ત્યાં વચ્ચે ( ? ) આવાં શંકાચિહ્નો કર્યા સંપાદન પદ્ધતિ છે. કેઈ સ્થલે અશુદ્ધ પાઠને બદલે તેની પાસે
( ) આવાં ચિહ્નો કરી તેમાં મારી બુદ્ધિએ નિશ્ચિત કરેલા શુદ્ધ પાઠ મેં મૂક્યા છે. કેટલાક ઠીક નહિ જણાતા પાઠેની આલોચના મેં મારી ગુજરાતી નેટમાં પણ કરી છે, જેમ સામાન્યવિશેષ અને ઉપાધિહેત્વાભાસ વિગેરેની. કેટલાક અશુદ્ધ પાઠ હોવા છતાં ત્રણે પ્રતિઓમાં એક જ સરખા પાઠ હોવાથી તે પાઠને તેમના તેમ જ રહેવા દીધા છે; જેમ-પૃ. ૪–૧માં “શ્રવાજાતખેવ” પૃ. ૭-૧૯ માં “ ” વિગેરે. ઘણું ખરા પાઠ વ્યાકરણાદિની દષ્ટિએ સાવ અનુચિત લાગતાં તેમાં મેં ઘટતે સુધારે કર્યો છે. તેમાં કેટલાક અહીં પાઠકેની જાણ માટે આવું છું –
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદન પદ્ધતિ.
પેજ—પંક્તિ. અશુદ્ધપાર્ટ.
શુદ્ધ કર્યો. स्वदेहपरिमाणः । युक्तियुक्तम् । तादवस्थ्यमेव । अलक्ष्ये ।
लक्षणगमनमव्याप्तिः । इदमप्यौपचारिकं । માનો ।
तिर्यगूर्ध्वता० ।
સાધારણ લોકાની સગવડની ખાતર મેં ઘણે સ્થલે કઠિન સધિઓને છૂટી પાડી છે. મૂળ ગ્રંથની ટિપ્પણીના વિભાગ કરતાં પાઠાન્તરાના વિભાગ જૂદા પાડી તેને જૂદા ખાનામાં મૂકયા છે. તથા બન્ને વિભાગની ટિપ્પણીના નખરમાં ગોટાળા ન થવા પામે એટલા માટે પાડાન્તરાના નખર ઈંગ્લીશ ફીગરમાં આપ્યા છે. વિષયેાનાં મથાળાં હસ્તલિખિત પ્રતામાં ન હતાં, તે મેં નવાં જ પાડ્યાં છે. મૂળ ગ્રંથમાં જે જે ખીજા ગ્રન્થાનાં કાટેશને-અવતરણા મને લાગ્યાં તે મેં ચાલુ ટાઈપ કરતાં જરીક નાનાં ટાઈપમાં પાવરાવ્યાં છે. તેની બન્ને તરફ મે આવાં કામાં ચિહ્ન કર્યાં છે તે એટલા માટે કે પાક જલ્દી સમજી શકે. એના સ્થાન વિગેરેના નિર્દેશ મૂળ ગ્રન્થમાં અને પરિશિષ્ટમાં કર્યાં છે.
cr
""
૭—
૮૬
૮-૨૦
१७–९
१७- १०
૨૮=૬
२६–४
२६–६
स्वदेहपरिणामः । युयुक्तं । तद्वस्थ्यमेव ।
૨૩
અહો ! लक्षणगमव्याप्तिः ।
इदमप्यौचारिकं । માનો । तिर्यगूता० ।
આ મૂળ ગ્રંથ વિષે ગ્રંથની પાછલ તાટા વિગેરે ચાર પરિશિષ્ટો ગુજરાતીમાં જ લખ્યાં છે, તેનું કારણ એ છે કે ગુજરાતમાં સંસ્કૃત ભાષાનું બહુ જ ઓછું જ્ઞાન છે. પૂર્વીદેશના કાઇ પંડિત અહીં આવી આપણા ગુજરાતમાં ગીર્વાણભાષાની તરફ લેાકેાની મેદરકારી અને મંદતા જૂએ તેા તે ખરેખર આંસુ જ સારે. આ ગ્રંથ ન્યાય વિષયને છે. આ વિષયને ઘેાડે! રસાસ્વાદ ગુજરાતના લેકા પણ લેતાં શીખે એવા ઉદ્દેશ્યથી સંસ્કૃતગ્રન્થ હેાવા છતાં અહીં નાટા વિગેરે ગુજરાતીમાં જ બધું લખાયું છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાથી પ્રસ્તાવના.
પ્રારભિક અભ્યાસીએ માટે આ મૂળ ગ્રંથ છે એટલે મે' આની નેટા તદ્દન સહેલી જ લખી છે. મહત્ત્વનું લખવાની ધણીયે ઈચ્છા થતી પરન્તુ ગ્રંથના અધિકારીએ તરફ દિષ્ટ જતાં તે ઇચ્છાને મેં રાકી છે. મૂળ ગ્રંથ સંબંધી નેાટા છે એટલે મૂળ કરતાં અવશિષ્ટ કે નવું જ લખવું જોઇએ તેથી મૂળ સિવાય તેને લગતું મે લખ્યું છે એટલે વાચકા એક વિષયની તમામ વસ્તુ મારી આ નાટામાં કદાચ નહિ જોઇ શકે એ સ્વાભાવિક વાત છે. એ માટે મને ક્ષમા આપશે. જેતે તાત્ત્વિક જ્ઞાન હશે તેને આ નેાટા કિઠન ન લાગશે એમ હું માનુ છું. મૂળ કે નેટાને સમજવા માટે કેવળ બુદ્ધિનેા જ ભરાસા ન રાખતાં પરિશ્રમ પણુ કરવા માટે છાત્રાને હું વિનવું છું.
૨૪
આ ગ્રંથના સંપાદન અને ને- વિગેરેમાં મેં જે ગ્રંથ અને ગ્રન્થકારાની સહાયતા લીધી છે તેમને હું આભારી છું. તેમ જ હસ્તલિખિત એક પ્રતિની નકલ કરી આપવા બદલ ભાઈ રતિલાલ ડી. તે પણ ધન્યવાદ આપ્યા વગર રહી શકતા નથી.
સંસ્થાના સંચાલકા આ ગ્રંથને તક' સ ંગ્રહને બદલે શિક્ષણ સંસ્થાઓના પાઠ્યક્રમમાં દાખલ કરશે, શિક્ષકા સારી પેઠે વાંચી છાત્રાને પ્રેમ અને વિવેચન પૂર્વક ભણાવશે, વિદ્યાર્થીએ આનું મનનપૂર્વક અધ્યયન કરી તત્ત્વજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરશે અને વિશેષજ્ઞ પુરૂષા સ્ખલના કાઢી સૂચના કરશે, તે આ સંપાદક પેાતાના નાના પ્રયત્નને આભાર પૂર્વક સફળ માનશે એટલું કહી રજા લઉં છું.
ग्रन्थेऽत्र बुद्धिदोषाद्वा दृष्टिदोषात् त्वरात्वतः । स्खलितं दृश्यते यत् चेत् तच्छोध्यं धीधनैर्जनैः ॥ સામા
જેઠ સુદ ૧૫ ધર્મ સંવત ૧૨.
નિવેદક. હિ માં શુ વિ જ ય
( અનેકાન્તી ).
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્ત પદાર્થો. gegeveawauweve
जगत्पूज्यश्री विजयधर्म सूरिजी.
NGOOGOOGGOOGNOREIGNINGNORGANOC
70 =ICEews
सत्पाथोजविकासवासरकरो गाम्भीर्यरत्नाकरो,
धर्मोद्धारिसमाजदेशसुखदः प्रानन्दकन्दाम्बुदः । श्रद्धाज्ञानचरित्रनिर्मलबल: कुन्देन्दुकीयॊज्वलः,
सूरिः श्रीविजयादिधर्ममुनिपः स्याद् भूयसे श्रेयसे ।।
-धर्मवियोगमाला. ३०.
NARENamastendin શ્રી મહાદય પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीयशस्वत्सागरविनिर्मिताजैनी सप्तपदार्थी। hia-bast
4
नमो गुरवे । स्वस्ति स्याद्वादवादाय समरूपप्ररूपिणे । अनेकान्तस्वरूपाय तस्मै नित्यं नमोनमः ॥१॥ अपारसंसारसमुद्रसेतुं विज्ञानसारस्वविधानहेतुम् । सत्तय॑तर्काम्बुधिपारमेतुं स्तुवे जिनेन्द्रं वृषभैककेतुम् ॥२॥ अज्ञानतिमिरोद्भेद-भास्वद्भास्करसन्निभाम् । भाग्यसम्भारलभ्यार्थी जैनी वाचमुपास्महे ॥३॥
आदिवाक्यम् । प्रमाणनयप्रतीतार्थपदार्थसार्थप्ररूपणार्थमिदमुपक्रमः[१] । जीवाऽजीवाऽऽश्रव-बन्ध-संवर-निर्जरामोक्षास्तत्त्वानि सप्तैव पदार्थाः। पुण्यपापद्वयमाश्रवाऽ, 1 " श्रीगुरुभ्यो नमः ” इति क-पाठः ।
8
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
जैनी सप्तपदार्थों ।
न्तर्गतमेवम् [ ० मेव ? ] । यथोक्तं - कैरवाकरकौ
मुद्याम्
66
तत्र जीवाजीवौ द्वावेव सकलप्रामाणिकप्रतीतावेव सभेदौ, यथा - जीवस्त्वेकविधः । अजीवः पञ्चप्रकारः, पुद्गल-धर्माधर्माऽऽकाश- कालभेदात् । एतानि षडेव द्रव्याणि । पञ्चास्तिकायाः । कालस्याऽस्तिका8 यता नैव, अखण्डत्वाद् निरंशत्वाच्च । द्रव्य-गुणपर्याय - सामान्य- विशेषभावाऽभावास्तत्सङ्गता एव ।
16
शम्भुः सप्तपदार्थभङ्गिघटनामासूत्रयन् जृम्भते ” इति ।
द्रव्यनिरूपणम् ।
द्रव्यं सतत्त्वं यथा - गुण - पर्यायवदुत्पाद12 व्यय - ध्रौव्ययुक्तं सदिति । यथोक्तम् —
" द्रवत्यदुद्रुवद् द्रोष्यत्येवं त्रैकालिकं हि यत् । तास्ताँस्तथैव पर्यायान् तद् द्रव्यं जिनशासने ॥ १ ॥
द्रव्यं पर्यायवियुतं पर्याया द्रव्यवर्जिताः ।
क कदा केन किंरूपा दृष्टा मानेन केन वा ? ॥२॥ "
एतत्सादृश्यं सन्मतितर्फे दृश्यते यथा
दव्वं पज्जवविउयं दव्वविउत्ता य पज्जवां णत्थि ॥१- १२ ॥ इति ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुणपर्यायनिरूपणम् ।
गुणनिरूपणम् । अथ गुणाः । अन्वयिनः सहजा निर्गुणा गुणाः । व्यतिरेकिणः क्रमभाविनः पर्यायाः। पर्येत्युत्पादनाशौ चेति पर्यायाः। ध्रौव्यं द्रव्यगतो धर्मः। 4 यथा--जीवपुद्गलयोरविष्वग्भावसम्बन्धसम्बन्धित्वेन पर्यायेषु सक्रियत्वम् । अतोऽन्ये पुद्गलद्रव्यं विना सर्वाणि पश्च द्रव्याणि निःक्रियाणि । गुणा द्विविधाः, सामान्य-विशेषाभ्याम् । सामान्यगुणा अस्तित्वादयः 8 सर्वेषां साधारणाः। विशेषगुणाः षण्णां भेदभिन्नाः। यथाऽऽत्मनो ज्ञान-दर्शन-सुख-वीर्यादयस्त्वनन्ता एव । पुद्गलद्रव्यविशेषगुणा विंशतिसंख्याः स्पर्श-रस-गन्धवर्णाऽऽख्याः । स्पर्शस्याष्टौ। रसाः पञ्च । गन्धौ द्वौ। 12 वर्णाः पञ्चेति । धर्मद्रव्यस्य विशेषगुणो गतिहेतुत्वम्। अधर्मद्रव्यस्य स्थितिहेतुत्वम् । आकाशस्थावकाशदानहेतुत्वम् । कालस्य नवजीर्णवर्त्तनाहेतुलक्षण इति पृथग् विशेषगुणाः । जीवस्य स्वलक्षणं चेतनत्वम् । 16 पुद्गलस्य मूर्त्तत्वमचेतनत्वम् । जीवपुद्गलयोगे कथंचिन्मूर्त्तत्वम् । शेषाणाममूर्त्तत्वमचेतनत्वम् ।
पर्यायनिरूपणम् । पर्यायाः स्वभावविभावाभ्यां द्वेधा । विभाव- 20
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी । द्रव्यपर्याया गत्याश्रिताः। विभावगुणपर्याया मत्यादयः । स्वभावद्रव्यपर्यायाः सिद्धत्वपर्यायाः। स्वभावगुणपर्याया अनन्तचतुष्टयरूपाः। इति पर्यायाः।
भावनिरूपणम् । अथ द्रव्याणां भावाः।अस्ति-नास्ति-नित्यानित्यैकानेकभेदाभेदभव्याभव्यपरापरस्वभावत्वान्येकादश
सामान्यस्वभावाः। चेतनाचेतनमू मूर्तप्रदेशाप्रदेश8 स्वभावविभावशुद्धाशुद्धोपचरित्वानि विशेषभावा भा
वानां भव्याः । विस्तारस्त्वन्यतो महाग्रन्थतोऽवसेयः । यथोक्तम्--
" एकविंशतिभावाःस्युर्जीवपुद्गलयोर्मताः।। 12 धर्मादीनां षोडश स्युः काले पञ्चदश स्मृताः ॥१॥"
स्वभावविभावचेतनमूर्त्ताशुद्धत्वानि पश्च भावाः। धर्माऽधर्माऽऽकाशानां त्रयाणामेते पञ्च भावा न
भवन्ति । प्रदेशित्वभावं विना पश्चदश काले भवन्ति । 16 भावा इति सर्वद्रव्यसङ्गता गुणपर्यायभावा ज्ञातव्याः।
1 अपरस्मिन् आदर्शपुस्तके “ परमस्वभावत्वान्यैकादश" इति पाठो वर्तते, तेनैकादशसंख्या संघटते ।
2 " भाव्याः " इति क—पाठः।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवनिरूपणम् ।
जीवनिरूपणम् ।
अथ जीवद्रव्यस्वरूपम् । चेतनालक्षणो जीव इति सा च ज्ञानादिभेदादनेकधा, यथोपयोगलक्षणा द्वादशप्रभेदभिन्नाः [ 3 ] | जीवो द्विविधः, संसार्यसंसारि - 4 भेदात् । तत्र संसारी जीवः प्राणधारणात् चैतन्यस्वरूपः, परिणामी, कर्ता, भोक्ता, स्वदेहपरिमाणः, प्रतिक्षेत्रं भिन्नः, पौगलिकाऽदृष्टवाँश्चायम् ।
8
गुणा द्विविधाः शुद्धाशुद्धाः । अशुद्धा मत्यादयः । शुद्धाः क्षायिकादयश्च । पर्याया अपि द्वेधा-शुद्धाशुद्धाः । अशुद्धा गत्याश्रिताः । शुद्धाः सिद्धिमुपागताः । उत्पादव्ययधौन्यत्रयं यथा - पूर्वपर्यायपरित्यागो व्ययः । अनागतपर्यायस्योत्पाद उत्पादः । 12 उत्पादो द्विविधः, स्वनिमित्तः परप्रत्ययश्च । व्ययोऽपि तथा । धौव्यं तु द्रव्यगतं शाश्वतो धर्मश्चेतनात्मको ज्ञातृत्वस्वभावः, सर्वदैव ताद्रूप्यावस्थानात् । अवस्था
भेदेऽवस्थावतोऽपि भेदः । जीवति - प्राणान् द्रव्यभाव- 16 भेदान् धारयतीति जीवः – चतुः प्राणादारभ्य दशप्राणपर्यन्तं प्राणी । तथा पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलमितिवचनात् । द्रष्ट्वा [१] स्वदेहपरिमाणश्चासङ्ख्यात
$ प्रमाणनयतत्त्वालोकसूत्रमेतद्, अस्मत्सम्पादिताssवृत्तौ पृ० १६६ दृष्टव्यम्, अत्र केवलं " साक्षात् " शब्दो न्यूनोऽस्ति ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थों ।
प्रदेशी । लोकाssकाशप्रदेशप्रमितो द्रव्यगुणापेक्षया नित्यः । पर्यायापेक्षया पुनरनित्यः । स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन भावरूपस्तथा परद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षयाऽभावाद् 4 अभावरूपोऽत एवानेकान्तात्मकत्वम् । तथा परे प्रतिपादयन्ति एकस्मिन् वस्तुनि विरुद्धधर्माध्यासत्वं कथं सञ्जाघटीति १ । नैतद् युक्तियुक्तं ; यथैकस्मिन्नरि पितृत्वं पुत्रत्वमुभयमप्यपेक्षाकृद्भवत्येव । स्वपित्र8 पेक्षया पुत्रत्वं पुत्रापेक्षया पितृत्वमित्युभयमपि तात्त्विकं सर्वजनप्रतीतम् । सामान्यविशेषादिकमप्यनुवृत्तिव्यतिवृत्तिप्रत्ययप्रतीतमेव सुकरं सुस्थिरम् । तथा पौगलिकादृष्टवान् व्यवहारनयप्रतीत्या, परद्वीपोत्पन्न12 वस्तुभोक्ता तद्वलेन बोध्यम् । इति संसारी जीवः ।
सिद्धत्वनिरूपणम् ।
अथ सिद्धो द्रव्यं; गुणाः शुद्धत्वस्वरूपेण त 16 एवाष्टकर्मक्षयजन्या अनन्ताष्टकरूपाः क्षायिकादयो भावप्रमाणा ज्ञानादयस्त एवोपयोगाः शुद्धस्वभावगुणव्यञ्जनपर्यायाश्चरमशरीरात् किञ्चिन्यूनदेहधराः सिद्धपर्यायाः । व्ययः सांसारिकपर्यायस्य, सिद्धप20 र्यायोत्पादः, धौव्यं तु तादवस्थ्यमेव । सांसारिका
1 भावप्राणाः इति क - पाठः ।
69
"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुद्गलस्वरूपम् ।
वस्थाया उत्पादव्ययौ तज्ज्ञानावभासकत्वेन तावेव । यथोक्तम् —
" अशरीरा जीवघना ज्ञानदर्शनशालिनः । साकारेण निराकारेणोपयोगेन लक्षिताः ॥
""
यथोक्तम्——“जिणअजिण..." इति व्यक्तम्, इति पञ्चदश भेदा लोकाग्रवासिनोऽस्पृष्टलोकान्ताः । इति सिद्धस्वरूपम् ।
4
पुद्गलस्वरूपम् ।
अथ पुद्गलद्रव्यम् । मूर्तिमन्तः पुद्गलाः स्पर्शवर्ण-रस-गन्धवन्तश्चेति । स्पर्शोऽष्टविधः -मृदु-कंठिन-गुरु-लघु-शीत-उष्ण-स्निग्ध- रूक्षभेदतः । रसः पञ्चधा- तिक्त- आम्ल-कैटुक- मैधुर - केषायभेदतः । गन्धो द्वेधा-सुरभिः दुरभिश्च । वर्णाः पञ्च- कृष्ण - नीलपीत - रक्त- शुक्लभेदात् । एते विंशतिमूलभेदाः । शुद्धा
शुद्धाः पर्याया द्वेधा - शुद्धाः परमाणुरूपा अशुद्धा द्व्यणुकाद्याः स्कन्धदेशप्रदेशाः । ततः पृथिव्यातप-तमो- 16 ज्योत्स्ना - छाया - शब्दाः पर्यायवाच्याः । एतेषां विस्तारोऽन्यतो ज्ञेयः । मूर्तिमद् अत एव सक्रियं पुद्गलद्रव्यम् । तथाऽष्टविधकर्मरूपत्वात् सङ्ख्याताऽसङ्ख्याताऽनन्तप्रदेशात्मकम् । तथाऽस्योत्पादव्ययौ तु 20
12
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
प्रतीतावेव, साक्षादेव दरीदृश्यमानत्वात् । सामान्यविशेषावपि तत्प्रत्ययसाध्यावेव । इति पुद्गलद्रव्यसङ्कोचनः ।
धर्मास्तिकायनिरूपणम् । अथ धर्मद्रव्यम् । चलनस्वभावो धर्मस्तथा गत्युपग्रहो गुणो गतिसाहाय्यदायी, यथा पयो म
स्यानाम् । स त्रिभेदः-स्कन्ध-देश-प्रदेशभेदात् । 8 अमृतॊ निःक्रियश्च । पर्यायो लोकाऽऽकाशप्रमाणोऽ
सङ्ख्यातप्रदेशात्मको जीवपुद्गलयोमिथोमिल[लि०?] तयोरपि गमनक्रियावतोः सहकारी। मुख्यगौणवृत्त्या
व्ययोत्पादावेव गतिसाहाय्यदानतः पूर्वापरविभाग12 जन्याविति । ध्रौव्यं द्रव्यसङ्गतमेव । सामान्यवि__ शेषौ प्रत्ययसंवेद्यौ । इति धर्मद्रव्यम् ।
अधर्मास्तिकायनिरूपणम् ।
अथाऽधर्मद्रव्यम् । स्थित्युपग्रहलक्षणोऽमूर्तों 16 निःक्रियः, तथा गुणः स्थितिसाहाय्यदायी स्कन्ध
देश-प्रदेश-त्रिभेदभाक् । पर्यायो लोकाऽऽकाशप्रमाणोऽसङ्ख्यातप्रदेशात्मकः। अस्तिकायता च स्थित्युपष्टम्भसाहाय्यदानेन जीवपुद्गलयोस्तथा पूर्वोक्तयोः
1 " ०सङ्कोचः" इति क-पाठः ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
आकाशकालनिरूपणम् । स्थितिसहकारी, यथा छाया पथिकानाम् । मुख्यगौणवृत्त्या स्थितिसहकारिपूर्वापरभागजातौ व्ययोत्पादौ । सामान्यविशेषावपि यथाऽऽम्नायं वेदितव्यौ । ध्रौव्यं द्रव्यगतमेव । इति अधर्मद्रव्यम् । 4
आकाशनिरूपणम् । अथाकाशः-अवगाहदानलक्षणः। अवकाशदानं गुणोऽनन्तप्रदेशात्मको लोकालोकप्रमाणोऽमूर्तों निःक्रियो ध्रुवः । शुद्धपर्यायो लोकालोकप्रमाणः। अ- 8 शुद्धपर्यायो घटाऽऽकाशमठाऽऽकाशकुटाऽऽकाशादिकः प्रतीत एव । पर्यायसङ्गतावेवोत्पादव्ययौ सामान्यविशेषौ च । स्कन्ध-देश-प्रैदेशाःत्रयो भेदा मुख्यगौणवृच्या स्वसमयानुसारिणो विदुः। इति आकाशद्रव्यम्। 12
कालनिरूपणम् । अथ कालः पदार्थों वर्तनालक्षणो नवजीर्णतादिको गुणोऽखण्डत्वादस्तिकायता नैव, निरंशत्वादमूतों निःक्रियश्च । नित्यश्च लोकाऽऽकाशप्रमाणोऽ- 16 सङ्ख्यातप्रदेशकः । व्यवहारतः समयाऽऽवलीमुहूर्तादिकः। तथोपचारादुत्पादव्ययौ, सामान्यविशेषावपि । इति कालद्रव्यम् ।
सझेपतस्तु षड्द्रव्यविवरणं शास्त्रोक्तरीत्या 20 लिखितमिति ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
- आश्रवनिरूपणम् । अथ तृतीय आश्रवः । अभिनवकर्माऽऽदानहेतुराश्रवः। जीवपुद्गलयोगजन्यत्रैविध्यक्रियायोगादा4 त्मप्रदेशपरिस्पन्द आश्रवः। स च द्वेधा-पुण्याऽऽश्रवः
पापाऽऽश्रवः । शुभोऽशुभश्च । द्विचत्वारिंशद्भेदभिन्नः पौर्वः । अपरस्तु व्यशीतिप्रकृतिप्रभिन्नः। ताः प्रतीताः। तेथेन्द्रिय-कषाय-अव्रत-योगैः। जीवपुद्गलसंयोगजन्याः पञ्च क्रियाः । तथोक्तम्-x" काइयअहिगरणीआ...” इत्यादिवचनान् । उत्तरतः पञ्चविंशतिरूपा क्रिया । एषां योगे यातो द्विचत्वारिंशद्भेदभिन्न
आश्रवः। आश्रवो भवहेतुः स्याद् इत्याप्तवाक्यम् । 12 इति आश्रवः।
संवरनिरूपणम् । अथ संवरः । आश्रवनिरोधः संवरः। स द्वेधाद्रव्यभावाभ्याम् । संसारनिरोधे तत्पूर्वकर्मापुद्गला
1 " इतिवचनात् ” इति क-पुस्तकपाठः । 2 " जातः ” इति क-पाठः । x काइय अहिगरणीआ पाउसिआ पारितावणी किरिया । पाणाइवायारंभिअ परिग्गहिआ मायवत्तीअ ॥
नवतत्त्वगाथा २२ ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्जरानिरूपणम् । ऽऽदानविच्छेदो द्रव्यसंवरः। संसारनिमित्तक्रियानिवृ[०वृ० १]त्तिर्भावसंवरः। यथा-"+समई [समई ?] गुत्ति परीसह....” इतिगाथोक्तसप्तपश्चाशत्सङ्ख्याकः संवरो भवति । यथेर्यादयः समितयः पञ्च, मनोगु- 4 त्यादयो गुप्तयस्तिस्रः, क्षुत्पिपासाऽऽदयो द्वाविंशतिपरीषहाः, दशविधो यतिधर्मः क्षान्त्यादिकः, भावना द्वादशविधाः, चारित्राणि [पश्च १], इति विज्ञेयः। प्रमादपरित्यागेनाऽऽश्रवनिरोधः संवरश्चतुर्थः। 8
निर्जरानिरूपणम् । अथ निर्जरा । यया बीजभूतानि कर्माणि जन्मिनां शीर्यते [ ? ] सा निर्जरा । सा द्विभेदासकामाऽकामाभ्याम् । ज्ञानपूर्विका यमिनां सकामा, 12 अपरेषामकामा । सा द्वादशभेदभिन्ना तपोभेदात् । षड्विधं बाह्यं षड्विधमाभ्यन्तरश्चेति । यमिनामेवानन्त
1 क-पुस्तकेऽयं श्लोकोऽधिको दृश्यते" बीजभूतानि कर्माणि शीर्यते जन्मिनां यथा । सा निर्जरा द्विधा प्रोक्ता सकामाऽकाममेदत ॥१॥"
+ समिई गुत्ति परीसह जइधम्मो भावणा चरित्ताणि । पण-ति-दुवीस-दस-बार-पंचमेएहिं सगवन्ना ॥
नवतत्त्वगाथा २५।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
जैनी सप्तपदार्थी |
"
फलरूपा निर्जरा सर्वदैव । यथोक्तम् — “ जं अन्नाणी कम्मं....” इतिवचनाद् । इति निर्जरापदार्थः ।
बन्धनिरूपणम् ।
अथ बन्धः । +अभिनवकर्मग्रहणं बन्धः । स चतुर्धा-प्रकृति-स्थिति- अनुभाव - रेस० [० प्रदेश ० ] बन्धप्रभेदभिन्नः । यथोक्तम् - * “पईसहावा बुत्ता [?]" इतिगाथोक्तः । बन्धोदयोदीरणा - सत्ताचतुर्भेदैरिति । 8 यथा बन्धे सविंशशतं १२० प्रकृतीनाम्, तथोदयोदीरणयोर्द्वाविंशत्यधिकं शतं १२२ प्रकृतीनाम् । सत्तायां साष्टचत्वारिंशच्छतं १४८ प्रकृतीनाम् । X" मिच्छे सासण...” इति गाथोक्तचतुर्दशगुणस्थानकेषु प्रकृ12 तीनां चयक्षयोदया [१] उदयव्यवहारः कर्मग्रन्थतो विज्ञेयः । सप्तत्रिभङ्गीरचना सितपटपक्षाऽऽचार्य
""
1. " • अनुभाग ० इति क - पाठः ।
+ द्वितीयकर्मग्रन्थगाथा ३ |
† प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशास्तद्विधयः । तत्त्वार्थ० ८- ४ ।
* पयइ सहावो वुत्तो, ठिई कालावहारणं ।
अणुभागो रसोणेओ, पएसो दलसंचओ ॥ नवतत्त्वगाथा ३७
+ द्वितीयकर्मग्रन्थगाथा १३ ।
२५ ।
२
+6 x
$
X
""
""
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोक्षनिरूपणम् । निर्मिता विज्ञेया। बन्धहेतवः सप्तपञ्चाशत्सङ्ख्याकाः । यथा-मिथ्यात्वपञ्चकम् , अविरतिद्वादशकम् , कषायपञ्चविंशतिकम् , योगाः पञ्चदशसङ्ख्याकाः, सर्वे सङ्कलिताः कर्मबन्धहेतवो ५७ भवन्ति । इति बन्धपदार्थः। 4
मोक्षनिरूपणम् । अथ मोक्षपदार्थः। तत्स्वरूपं+" संतपयपरूपणया [०वणया ?]" इतिवचनाद् नवभेदप्रभिन्नः तथा सत्पदप्ररूपणा-द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-स्पर्शना-अ- 8 न्तर-भाग-अल्पबहुत्वानिप्ररूपणाभेदेन नवधा। सत्पदप्ररूपणा यथा-एकपदवाच्यं नामतो यथा घटपटस्तम्भकुम्भादिशब्दवाच्यम् , द्विपदवाच्यं यथा शशश्रृङ्गं गगनाऽम्भोरुहमित्यादि। यत्र भवति भवति च 12 द्विपदवाच्यमेव । कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः। पुरोक्तः पञ्चदशभेदभिन्नः। श्रद्धानरूपेण सम्यक्त्वपञ्चकेन यः श्रद्दधाति स मोक्षमवाप्नोति। Xसम्यक्त्वं स्वसमयप्रतीतम् । इति सप्तपदार्थप्ररूपणासङ्ग्रेपः। 16
+ नवतत्त्वगाथा ४३ । संपूर्णगाथा त्वियम्संतपयपरूवणया दव्वपमाणं च खित्त फुसणा य । कालो अ.अंतर भाग भाव अप्पाबहु चेव ॥ ४३ ॥ x “तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्" तत्त्वार्थसूत्रम् १-२।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी ।
अथ प्रमाणनयप्ररूपणायै क्रमोऽयमुपक्रम्यते।
प्रमाणप्ररूपणम् ।
4
तत्र प्रमाणं यथा-*" स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम् ” । तद् द्विधा-प्रत्यक्षं परोक्षं चेति । स्पष्टावभासं प्रत्यक्षम् । विशदप्रतिभासि ज्ञानं साक्षात्कारि ज्ञानम् । व्यवसायात्मकं तस्मिन् तदध्यवसायो व्यव
सायस्तथा याथार्थ्यापरपर्यायश्च, प्रमाणार्पिता प्रतीति8 रनुभवःस एव व्यवसायः। परे “याथार्थ्यानुभवः प्रमा"
इति । तथाप्रमा समारोपः। स त्रिप्रकारः संशयविपर्ययानध्यवसायभेदात् । अतत्प्रकारे तत्प्रकारः
समारोपः । अनिश्चितानेककोटिसंस्पर्शि ज्ञानं संशयः, 12 स्थाणुर्वा पुरुषो वेति । " विपरीतैककोटिनिष्टङ्कनं
विपर्ययः ” शुक्तिकायां रजतमिति । किमित्यालोचनप्रायमनध्यवसायो गच्छतस्तृणस्पर्शि ज्ञानम् ।
इदं त्रितयमपि समारोपरूपमिति व्यवसायरूपं न 16 भवति । प्रमाणनयविवेचनं तु लक्षणलक्षितमेव ।
* प्रमाणनयतत्त्वालोकः १-२ । $ प्रमाणनयतत्त्वालोकः १-११॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणप्ररूपणम् ।
१७
तथोद्देश-लक्षण-परीक्षा चेति [-परीक्षाश्चेति ?] । विवेक्तव्यनाममात्रकथनमुद्देशः । व्यतिकीर्णवस्तुव्यावृत्तिहेतुर्लक्षणम् । तत्कथनं लक्षणनिर्देशः । युक्तायुक्तयुक्तियुक्तप्रवर्तमानविचारः परीक्षा । प्रमा- 4 णपदकरणसाधनं प्रमितिक्रियां प्रति प्रमाणफलं प्रमितिः, सा चाऽज्ञाननिवृत्तिरूपा ।
लक्षणे तान्येव पदानि देयानि यैरतिव्याप्तिरव्याप्तिरसम्भवाऽऽख्यश्चेतिदोषा निराकर्तुं शक्यन्ते । अलक्ष्ये लक्षणगमनमतिव्याप्तिः। लक्ष्यैकदेशे लक्षणगमनमव्याप्तिः । कुत्राप्यवर्तनमसम्भवः । साधकतमं करणमिति करणमपि त्रिविधम् , उपादान-सहकार्यपेक्षाभेदात् । साधारणासाधारणोपादानकारणानि । 12 पूर्वाकारत्यागोत्तरधृताकारकरणं, पूर्वाकारपरित्यागोत्तराकारपरिणामः कार्यत्वं यथाज्ञाननिवृत्तौ सम्यग्ज्ञानप्राप्तिः । प्रामाण्यावबोधः कार्यकारणभावः । प्रमाणं [प्रामाण्यं ?] तूत्पत्तौ परतः, ज्ञप्तौ + स्वतोऽत 16 एव स्वपरव्यवसायित्वम् ।
! " उद्देशलक्षणनिर्देशपरीक्षा चेति ” इति पाठान्तरम् । ___ 2 " ०धृताकारः कारणं " इति क-पुस्तकपाठः ।
+ ज्ञप्तौ अभ्यासदशापन्ने स्वतो भवति । अनभ्यासदशापन्ने तु परत एव प्रामाण्यम् , संवादकज्ञानस्यापेक्षकत्वात् ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थौ ।
प्रमाणं द्विप्रभेदं गौणं मुख्यं च । गौणं सांव्यवहारिकं लौकिकम् । मुख्यं पारमार्थिकतात्त्विकं चेति । तथा विकलं सकलं च । तत्राऽऽद्यं गौणमिन्द्रियाऽनि4 न्द्रियनिबन्धनमुपचारत: । साक्षात्कारि षड्विधंस्पार्शनं १, रासनं २, घ्राणं ३, चाक्षुषं ४, श्रावणं ५, मानसं ६ चेति इदमप्यौपचारिकं प्रत्यक्षं तत्त्वतः परोक्षमेव, आद्ये-मतिश्रुती परोक्षे सूत्रणात् । विकलं 8 त्रिभेदं मतिज्ञानमथदेशतः प्रत्यक्षम् ; अवधिज्ञानं मनःपर्यवज्ञानं चेति ।
"
१८
तत्राऽऽयं चतुर्भेदमवग्रहेहावायधारणाऽऽख्येतिभेदात् । यथा इन्द्रियार्थसमुद्भूतसत्तामात्रमवग्रहः, 12 सामान्यव्यवसायिप्रत्यय एकवस्तुज्ञानविशेषितो; यथाऽयं पुरुषो हस्तपाणिशिरः कूर्चादिलक्षणः । गृहीतार्थसंशयात्ययलक्षण [ ० णा ? ] ईहा पुरुषोऽयं दाक्षिणात्यो; भाषाद्यशेषलक्षणविज्ञानात् । याथात्म्या16 दवगमाद् अवायो; दाक्षिणात्य एवायम् । कालान्तरस्मृतियोग्या धारणा; प्राचीनधारणया निश्चित एवायं दाक्षिणात्यो न मारवीयः । एतच्चतुष्टय
o
“ आद्ये परोक्षमिति
इति पाठान्तरम् । अयमेव पाठो
""
वरीयान् प्रतिभाति, " आये परोक्षम् ( १-११ ) इति तत्त्वार्थसूत्रत्वात् । प्रत्यक्षपरोक्षादिविषये विशेषं जिज्ञासुभिरस्मल्लिखिता प्रमाणनयतत्त्वालोकप्रस्तावना द्रष्टव्या ।
1
ލ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यक्षप्रमाणनिरूपणम् ।
मैन्द्रियकमौपचारिकमेव मतिज्ञानमष्टाविंशतिभेदभिन्नमर्थ - व्यञ्जनावग्रहयोयोंगे। तथोत्तरभेदानां षड्त्रिंशदधिकत्रिशतं ३३६ भेदा भवन्ति । द्वितीयं देशप्रत्यक्षमवधिज्ञानम् । तद् द्विभेदं भव-गुणप्रत्ययाभ्याम् । तथाऽस्योत्तरभेदा यथोक्तम् – " अणुगामिवडूमाणय...” गाथोक्ता ज्ञेयाः । पंडविधमेव भवप्रत्ययोऽवधिर्देव-नारकाणाम् । गुणप्रत्ययोऽवधिचारित्रशुद्धिसञ्जातो यतिनामेव रूपिद्रव्यगोचरः । तृतीयं मनः पर्यवाख्यं ज्ञानम् । तदपि द्विभेदं ऋजु - विपुल - मतिभ्याम् ।
द्वितीयं प्रत्यक्षं समस्ताssवरणविलयात् त्रैकालिकद्रव्यगुणपर्यायावलम्बि समस्तवस्तुविज्ञानं सकलं 12 केवलज्ञानम् । तद्वान् भगवान् सर्वज्ञोऽष्टादशदोषरहितोऽबाध्यसिद्धान्तस्त्रैलोक्यमहितोऽनन्तचतुष्टयविराजमानो देवः । इति साक्षात्कारिप्रत्यक्षं सभेदमुपात्तमिति ।
1 षडूविभेदं भवप्रत्ययं " इति पाठान्तरम् ।
2 “ गुणप्रत्ययं चारित्रशुद्धिसञ्जातं यमिनां रूपिद्रव्यगोचरम् "
इत्यपि पाठः ।
66
कर्मविपाकनामप्रथमकर्मग्रन्थगाथा ८ । षड्भेदाश्वमे
आनुगामिकं १, अनानुगामिकं २, हीयमानं ३, वर्धमानं ४, अनवस्थितं ५, अवस्थितं ६ चेति तत्त्वार्थभाष्ये ।
१९
4
8
16
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
परोक्षप्रमाणनिरूपणम् ।
अथ परोक्षं सभेदमाह-अस्पष्टावभासित्वं लक्षणम् । तद् द्विभेदमनुमानं १ आगमश्च २ । अनु4 मानं द्विभेदं गौणं मुख्यं च । तत्राऽऽद्यं त्रिभेदं स्म
रणं १, प्रत्यभिज्ञानं २, तर्कश्च ३ । मुख्यमपि द्विभेदं स्वार्थ १, परार्थ २ चेति । स्मरणं यथा-संस्कारप्रबोधसम्भूतमनुभूतार्थविषयं तदित्याकारकसंवेदनं स्मरणम् ; तत्तीर्थकरबिम्बमिति । अनुभवस्मृतिहेतुकं सामान्याऽऽदिगोचरं संकलनाऽऽत्मकं प्रत्यभिज्ञानम् , यथा तजातीय एवायं; गोसदृशो गवयः; स एवायं जिनदत्तः, तथा वैसादृश्याद् महिषो गोविलक्षण इति दृष्टान्तत्रितयम् । तर्कः। व्याप्तिग्रहस्तर्कः। प्रमाणमात्रसम्भूतसाध्यसाधनसम्बन्धाद्यालम्बनमन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्याकारसंवेदनं तर्क ऊहाऽपरनामा ।
12
16 सति सद्भावोऽन्वयः। तदभावे तदभावो व्यति
रेकः । तस्मिन् सत्येव भवतीत्यन्वयः। तस्निसत्यसौ न भवत्येव व्यतिरेकः। यथोदाहरणम्-यत्र धूमस्त
वाग्निर्यथा महानसं, यत्र धूमो नास्ति तत्र नैवाग्नि20 र्यथा ह्रदः।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाथपरार्थानुमाननिरूपणम् ।
स्वार्थानुमाननिरूपणम् । अथानुमानं द्विभेदं स्वार्थ परार्थं चेति। स्वार्थानुमाने कारणत्रयम्, हेतुग्रहणं व्याप्तिस्मरणं परामर्शचेति । यथा हेतुग्रहणसम्बन्धस्मरणकारणकं साध्य. 4 विज्ञानलक्षणं स्वार्थानुमानम् । हेतुर्यथा-" निश्चितान्यथाऽनुपपत्त्येकलक्षणो हेतुः” (प्र० न० त०३-११) इति । अन्यथाऽनुपपत्तिश्चात्र हेतुक्रमात् साध्यधर्मेणैव सार्द्ध ग्राह्या। व्याप्तिर्यथा-नित्यसम्बन्धसम्बन्धित्व- 8 मविनाभावित्वम् , अविनाभावो व्याप्तिः। इति प्रतिज्ञा-हेतुवचनाऽऽत्मकं स्वार्थानुमानम् ।
___परार्थानुमाननिरूपणम् । अथ परार्थानुमानम् ।
12 " परोपदेशसापेक्षं साधनात् साध्यवेदनम् । श्रोतुर्यज्जायते सा हि परार्थानुमितिर्मता ॥१॥”
परस्मै प्रतिपाद्योऽर्थः परार्थानुमानं पञ्चोपायरूपम् । प्रतिज्ञा-हेतु-दृष्टान्त-उपनय-निगमनानि। 16 धर्मधर्मिसमुदायरूपस्य पक्षस्य वचनं प्रतिज्ञा । साध्याविनाभाविसाधनवचनं हेतुः। “* प्रतिबन्धप्रतिपत्तेरास्पदं दृष्टान्तः”। प्रतिबन्धो व्याप्तिरविनाभावः।
* प्रमाणनयतत्त्वालोकः ३-४३, पृ० ५२ ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तदार्थी।
"x हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंहरणमुपनयः”।卐 साध्यधर्मिण्युपसंहरणं निगमनम् । बुद्धीनामवयवसंज्ञा [?] विज्ञेया । मन्दमतीन् व्युत्पादयितुं दृष्टान्तोपनयनिगमनानि, यथा पञ्चावयववाक्यम् । यत्र धूमस्तत्रानिरितिनिश्चित्य; महानसाऽऽदौ वाक्यं गृहीत्वा वने गतस्तत्र पर्वतेऽभ्रंलिहां धूमलेखां पर्वतवर्तिनीं पश्यन्
व्याप्तिं स्मरति । 'पर्वतोऽयं वह्निमान्' इति प्रतिज्ञा। 8 'धूमवत्त्वाद्' इति हेतुः। 'यो यो धूमवान् सोऽग्नि
मान्' इत्युदाहरणम् । 'तथा चायम्' इत्युपनयः। 'तस्मात् तथा' इति निगमनम् । इति पञ्चावयवमनु
मानम् । इत्यन्वयव्याप्त्युदाहरणम् । व्यतिरेकव्याप्तेरे22 तद्व्यतिरिक्तं 'यो धूमवान्नैव नसोऽग्निमान् ,यथा ह्रदः। ' तथा चायम् ' । ' तस्मात् तथा' । इति ।
अथ हेतुरुपलब्ध्यनुपलब्धिभ्यां भिद्यमानो विधि-निषेधयोः सिद्धिनिबन्धनम् । "+विधिः सदंशः"। 16 निषेधोऽसदंशः प्रतिषेधरूपः। " * स चतुर्धा-प्राग
भावः, प्रध्वंसाभावः, इतरेतराभावः, अत्यन्ताभावश्च”।
x प्रमाणनयतत्त्वालोकः ३-४९, पृ. ५३ । 卐 पर्वतादिपक्षे साध्यस्योपसंहरणमित्यर्थः । + धूमवाँश्चायं पर्वतः, तस्मात् पर्वतो वह्निमानित्युभयोराकारः। + प्रमाणनयतत्त्वालोकः ३-५६ । * प्र० न० त० ३-५८ । .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमप्रमाणनिरूपणम् । " यन्निवृत्तावेव कार्यस्य समुत्पत्तिः सोऽस्य प्रागभावः" यथा मृत्पिण्डो घटस्य । " + यदुत्पत्तौ कार्यस्यावश्यं विपत्तिः सोऽस्य प्रध्वंसाभावः” यथा कपालकदम्बकं कलशस्य । " *स्वरूपान्तरात् स्वरूपव्यावृत्तिरितरेतराभावः” यथा स्तम्भादन्यः कुम्भः । कालत्रयापेक्षिणी तादात्म्यपरिणामनिवृत्तिरत्यन्ताभावः, " + यथा चेतनाऽचेतनयोः” इति । इत्यनुमानम् । __ आगमप्रमाणनिरूपणम् ।
अथागमः। “आप्तवचनादाविर्भूतमर्थसंवेदनमागमः" । आप्तो द्विधा-लौकिको लोकोत्तरश्च । लौकिको वप्तादिकः [वप्नादिकः ?] | लोकोत्तरस्तीर्थकृत् सर्वज्ञः। " * वर्णपदवाक्यात्मकं वचनम् ”। 12 " अकारादिः पौद्गलिको वर्णः " भाषावर्गणापुद्गलपरमाणुभिरारब्धः पौगलिकः शब्दो ध्वनिरिति । " वर्णानामन्योऽन्यापेक्षाणां निरपेक्षा संहतिः पदम् , पदानां तु वाक्यम्" । " स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्या- 16 मर्थबोधनिबन्धनं शब्दः" | " आकाङ्कायोग्यतासंनिधिश्च
$ प्र० न० त० ३-५९ । + प्र० न० त० ३-६१ । x प्रमाणनयतत्त्वालोकः ३-६३ ।
प्र० न० त० ३-६६ । 卐 प्र० न० त० ४-१.।
* इत्यतः “स्वाभाविक...” इतियावत् चत्वारि सूत्राणि प्रमाणनयतत्त्वालोकस्य तुर्यपरिच्छेदस्य ८,९,१०,११ क्रमशः सन्ति।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
जैनी सप्तदार्थी। वाक्यार्थज्ञाने हेतुः” (तर्कसंग्रहः)। आकाङ्क्षारहितं यथा'गौरश्वःपुरुषो हस्ती' इति न प्रमाणम् । योग्यताविर
हाद् 'अग्निना सिञ्चेद्' इति । सन्निध्यभावात् प्रहरे 4 २ असहोच्चारितानि 'गामानय' इति पदं न प्रमाणम् ।
सप्तभङ्गीनिरूपणम् । अथ सप्तभङ्गी । यथा-स्यादस्ति १, स्यान्नास्ति २, स्यादस्ति नास्ति ३, स्यादवक्तव्यं ४, स्या8 दस्ति अवक्तव्यं ५, स्यान्नास्ति अवक्तव्यं ६, स्या
दस्ति नास्ति अवक्तव्यं ७ इति वचनभङ्गाः सप्तैव; न न्यूनाधिकाः। स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन विधिनिषेधा
भ्यां युगपद्वा सप्तैवैते । यथा-घटो द्रव्येण मृण्मयः, 12 क्षेत्रेणैतद्देशीयः, कालेन शैशिरो, भावेन गौरः। इति स्यादस्तिप्रथमो भङ्गः।
परद्रव्यादिना नास्तिभेदेन यथाऽयं घटो न धातुमयः,क्षेत्रेण परदेशीयः-नैतद्देशीयः, कालेन वास16 न्तिको न, भावेन श्यामः-न गौरः । स्वद्रव्यादिभिः
[ परद्रव्यादिभिः ? ] द्वितीयो नास्तितारूपेण - 1 " नास्तित्वभेदेन" इति क-पुस्तकपाठः ।
2 “ स्वपरद्रव्यादिभिः" इति क-पाठः । “परद्रव्यादिचतुष्टयेन...नास्तिरूपतां प्रकटयतीति द्वितीयो भङ्गः"
__ इति प्रत्यन्तरे पाठः । + “ अत्र परद्रव्यादिभिः" इति भाव्यम् , स्वद्रव्यादिना नास्तित्वाऽसंभवात् , संभवे च स्वरूपहानिः स्यात् ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयप्ररूपणम् ।
भङ्गोऽस्ति । + युगपद्वक्तव्यतया तृतीयः। विधिनिषेधयुगपत्कल्पनया स्यादवक्तव्यं चतुर्थो भङ्गः। *स्वपरद्रव्यचतुष्टयेन युगपद्विधिनिषेधकल्पनयाऽग्रेतनास्ति-नास्ति-युगपदवक्तव्यादित्रयो भङ्गाः । 4 सोदाहरणा सप्तभङ्गी स्याद्वादमञ्जरीतो विज्ञेया। इत्यागमः । इति प्रमाणखरूपम् ।
प्रमेयप्ररूपणम् । प्रमाणसङ्ख्यां समाख्याय प्रमेयं परिच्छि- 8 नत्ति । द्रव्यपर्यायवद्वस्तु प्रमेयं प्रमाणस्य गोचरो विषय इति यावत् । यावदेव द्रव्यं तत् सर्व प्रमेयरूपमनेकान्ताऽऽत्मकं सामान्य-विशेषाऽऽत्मकं भावाभावात्मकं च वस्तु । तथाऽऽत्मा प्रमाता, प्रमेयम- 12 न्यत् सर्वम् । ज्ञानमात्मस्थमेव सर्व वस्तु परिच्छिनत्ति, अप्राप्यकारित्वात् । यदाहुर्हरिभद्रपादाः“ गंतूण न परिच्छिदइ नाणं नेयं तयंमि देसंमि ।
आयत्थं चिय नवरं अचिंतसत्तीउ विनेयं ॥" 16 + स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवेति क्रमाद् विधिनिषेधाभ्यां तृतीयो भङ्ग इत्यर्थः । ____ * स्यादस्त्येव, स्यादवक्तव्यमेवेति विधिना, युगपद्विधिनिषेधाभ्यां च पञ्चमः । स्यान्नास्त्येव, स्यादवक्तव्यमेवेति षष्टः । स्यादस्त्येव, स्यान्नास्त्येव, स्यादवक्तव्यमेवेति क्रमतो युगपत्कल्पनया चेति सप्तमो भङ्गो बोध्यः । $ २३ कारिका-टीकायाम् ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
" एअमिय नाणसत्ती आयत्था चेव हंदि लोअतं [लोअंतं? ] ॥'x
इतिवचनात् । तथा च सामान्यविशेषौ स्वतन्त्री 4 [१] "+स्वतोऽनुवृत्तिव्यतिवृत्तिभाजो भावा न भावान्तरने यरूपाः” । इतिवचनात् ।
सामान्यं द्विभेदं-तिर्यगूलताभेदात् । प्रतिव्यक्ति तुल्या परिणतिस्तिर्यक्सामान्य शबल8 शावलेयादिपिण्डेषु गोत्वम् । व्यक्तिं प्रतिगतं
पूर्वापरसाधारणपरिणामद्रव्यमूर्ध्वतासामान्यं; कटककङ्कणानुगामिकाश्चनवत् पर्यायपरिगतम् । विशेषो द्विभेदः, गुणपर्यायभेदात् । " गुणः सहभावी धर्मो, 1 " एवमिह" इति पाठान्तरम् ।
“ लोगंतं " इति पाठान्तरम् । x “गन्तुंण परिच्छिन्दइ” इति स्याद्वादमञ्जरीस्थितगाथापाठः। धर्मसंग्रहणीगाथा ३७१, ३७३ ।।
गत्वा न परिच्छिनत्ति ज्ञानं ज्ञेयं तस्मिन् देशे। आत्मस्थमेव किन्तु अचिन्त्यशक्तेर्विज्ञेयम् ॥ ३७१ ॥ एवमिह ज्ञानशक्तिरात्मस्थैव हंहो ! लोकान्तम् । इतिच्छाया । गाथाऽधं त्वेतत्
जइ परिच्छिन्दइ सम्मं कोणु विरोहो भवे एत्थं ? ॥ ३७३ ॥ ( यदि परिच्छिनत्ति सम्यक् को नु विरोधो भवेदत्र ॥) + श्रीहेमचन्द्रसूरिरचिताऽन्ययोगव्यवच्छदद्वात्रिंशिकापा ४॥ 卐 प्रमाणनयतत्त्वालोकः ५-७ ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयप्ररूपणम् ।
२०
यथा-आत्मनि विज्ञानव्यक्तिशक्त्यादिः" इति । पर्यायः क्रममावी, यथाऽऽत्मनि सुखदुःखहर्षविषादाऽऽदिः । इति सामान्यविशेषौ ।
नित्यानित्यादित्वम्-उत्पादव्ययपरिगतमनित्य- 4 त्वम् । द्रव्यध्रौव्यपरिगतं नित्यत्वमेव । विरुद्धधर्माध्यासस्तु परैरङ्गीकृतम-[.तोऽ० ? ] पेक्षाभेदान दोषपोषाय । “ चित्रमेकमनेकं च...” इतिवचनात् ।
8
F“यदु-[०धु०?]त्पादाद्यपेक्षातः कथं नैकं त्रयात्मकम् ?। कथञ्चिद्भिन्नवैशद्यात् कथं नैकं त्रयात्मकम् ? ॥१॥"
भावा उ-[० औ० १] पशमिकादयः पञ्च । उपशमिक-[औपशमिक-१]औदयिक-मिश्र-क्षायिकपोरिणामिकाः। तत एषामुत्तरोत्तरभेदास्त्रिपञ्चाशदिति 12 कर्मग्रन्थप्रतीताः । अन्ये जीवपुद्गलसंयोगजन्या गुणस्थानकचतुर्दशभेदभिन्ना यथासम्भवं विज्ञेयाः। अभावाः पूर्वोपात्ताः । इति प्रमेयपरिच्छेदः ।
$ उत्पादो व्ययध्रौव्यमपेक्षते। व्ययश्चोत्पादध्रौव्यम् । ध्रौव्यं चोत्पादव्ययानुगमिति नोत्पादादयः परस्परानपेक्षाः । परस्परमेषामनपेक्षत्वे वन्ध्यास्तनन्धयवदसत्त्वापत्तिः। तस्मात् वस्तुमात्रं त्रयात्मकमस्ति । उत्पादादयश्च कथञ्चिदू भिन्ना अभिन्नाश्चेति तत्त्वम् ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी।
फलनिरूपणम् । अथ प्रमाणफलाऽऽदेशः। अज्ञाननिवृत्तिः प्रमाणफलम् । तद्वेधा-आनन्तर्येण १, पारम्पर्येण 4 २ वा । स्वपरव्यवसायित्वरूपं फलम् । पार
म्पर्येण केवलज्ञानस्य तावत् फलमौदासीन्यमेव । प्रमाणस्य फलं व्यवहारः सकलपुरुषार्थसिद्धिहेतुः। इति फलाऽऽदेशः।
आभासनिरूपणम् । अथ प्रमाणविपर्ययरूपमज्ञानं तदाभासत्वेन प्रतिपादितम् । निर्विकल्पसमारोपाः प्रमाणस्वरूपाऽऽभासाः प्रत्यक्षाऽऽभासाः। शिवराजर्षेः सप्तसमुद्रादिज्ञानम् । विकलसकलादीनां तथा चानुमानादीनामाभासाः सोदाहरणा रत्नाकरावतारिकातो विज्ञेयाः। सल्लक्षणलक्षिता [१] हेत्वाभासाः।" असिद्धविरुद्धानैकान्तिकास्त्रयो हेत्वाभासाः ” । असिद्धश्चतुर्विंशतिधा। 卐 “ यस्यान्यथाऽनुपपत्तिः प्रमाणेन न प्रतीयते सोऽसिद्धः । ” विरुद्धोऽष्टधा । साध्य2 " प्रमाणस्य फलव्यवहारः " इति पाठान्तरम् । 2 " हेत्वाभासा यथा " इति पाठान्तरम् । + षष्ठपरिच्छेदे। + प्रमाणनयतत्त्वालोकः ६-४७ । 卐 प्र० न० त० ६-४८ ।
16
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
नयनिरूपणम् । विपर्ययेणैव यस्यानुपपत्तिरध्यवसीयते स विरुद्धः। अनेकान्तिको द्विभेद:-" xयस्यान्यथाऽनुपपत्तिः सन्दिह्यते सोऽनैकान्तिकः” नैयायिकैरुपाधिरित्यभिधीयते। सपक्षादिभेदिताष्टौ भेदाः । अन्ये दृष्टान्ताऽऽ- 4 भासाद्या आगमाऽऽभासा अपि सोदाहरणा विज्ञेयाः।
नयनिरूपणम् । अथ नयस्वरूपम् । नयो द्वेधा-द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकभेदात् । तत्राऽऽद्यस्त्रेधा-नैगम-सङ्ग्रह- 8 व्यवहारभेदात् । पर्यायार्थिकश्चतुर्धा-ऋजुसूत्रशब्द-समभिरूढ-एवम्भूतनयाः । प्रमाणसंगृहीताथै - कदेशग्राही प्रमातुरभिप्रायो नयः, सर्वेषां सामान्यलक्षणम् । नैगमः-धर्मधर्मिणोर्विवक्षणं ते [] नैकगमः, 12 इति लक्षणम् ; चैतन्यमात्मनि । सामान्यमात्रग्राही सङ्ग्रहः; सत्तैव तत्त्वं, न विशेषः। सङ्ग्रहसङ्ग्रहीतपरामझे व्यवहारः, यत् सत् तद् द्रव्यम् । पर्यायार्थिकः-त्रिकालकौटिल्यवैकल्पिक ऋजुसूत्रः; सम्प्रति 16 सुखादिरेव । ध्वनेरर्थस्य भेदःशब्दनयः; इन्द्रः शक्रः पुरन्दरः । पर्यायभेदतो भिन्नमर्थ प्रकाशते समभि
1 “भिन्न भिन्नमर्थं प्रकाशते स समभिरूढः" इति क-पुस्तकपाठः।
x प्र० न० त० ६-५४ ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनी सप्तपदार्थी। रूढः; इन्दनादिन्द्रः। स्वप्रवृत्तिनिवृत्तात्मभूतक्रियाप्रवर्तकमेवम्भूतनयः, यथेन्दनमनुभवन् इन्द्रः। इति सङ्केपतः सप्त नयाः।
नयाभासनिरूपणम् ।
अथ नयाभासाः। नैगमाभासा योग[योग-१] वैशेषिकाः । सङ्ग्रहाभासोऽद्वैतवादी।
व्यवहाराभासश्चार्वाकदर्शनम् । अथ षड्दर्शन8 प्रमाणानि । यथोक्तम्
"चार्वाकोऽध्यक्षमेकं, सुगतकणभुजौ सानुमानं, सशाब्द तद् द्वैतं पारमर्षः, सहितमुपमया तत् त्रयं चाक्षपादः ।
अर्थापत्त्या प्रभाकृद् वदति, च निखिलं मन्यते भट्ट एतत् 12 साभावं, द्वे प्रमाणे जिनपतिसमये स्पष्टोऽस्पष्टतश्च ॥१॥"
卐" जैनं साङ्ख्यं तथा बौद्ध मीमांसकमथापरम् ।
लौकायितकमौलूक्यं षडेता दृष्टयः स्मृताः॥"
1 “ योगा वैशेषिकाः ” इति क-पाठः ।
+ इदं पद्यं रत्नाकरावतारिकादिषु दृश्यते । 卐 इदं पद्यं प्रमेयरत्नकोशे पाठभेदेन पृ० ७२ वर्तते ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशस्तिः ।
जैनस्याष्टादशदोषरहितोऽबाध्यसिन्द्वान्तस्त्रैलोक्यपूज्यः केवलज्ञानी +देवाधिदेवः । सर्वसङ्गपरित्यागी पश्चमहाव्रतधारी गुरुः । क्षान्त्यादिदशविधो धर्मः। सम्यक्त्वमूलद्वादशव्रतधारक *उपासकः। 4 षड्द्रव्यम् । सप्त तत्त्वानि । ज्ञानक्रियाभ्यां कृत्स्नकर्म-' विप्रमोक्षो मोक्षः । इति जिनशासनाऽऽम्नायः । इति श्रेय श्रेणयः॥
ग्रन्थकारप्रशस्तिः।शैलाशुगसभूपाब्दे षो-[सो० ? ]ज्वलप्रतिपदिने । जैनी सप्तपदार्थीयं प्रमाणनयनिर्मिता ॥ १ ॥ यशःसागरशिष्येण सागरेण यशस्वता । विचारसागरोद्धोधसिद्धये श्रुतसम्मता ॥ २॥ 12
1
इति जैनी सप्तपदार्थी पूर्णा ।
: " इतिश्रीतपगच्छीयपंडितश्रीयशःसागरगणिशिष्यपं०यशस्वत्सागरविशेषितेयं सप्तपदार्थी प्रस्फुर्तिभावमबीभजत् । संवत् १७५८ वर्षे समुदयपुरवरे श्रीजयसिंहराज्ये " ॥ इति क-पुस्तकेऽधिकं दृश्यते ॥
+ अहंन्-तीर्थकरः ।। * श्राद्धः-श्रावकः ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Titlifin n;tIn.miiiiiiiii illumn
will brilliamili
*
*
) પરિશિખો.?
MumIIIIIIIIII
IIIIII
finaliniiiiiiiitati
IIIIIIIIIIIIIIIIiNil
WIWIBLURI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્દમ્
જૈની સમપદાર્થી
તે ઉપર નાટા અને વિચારણા.
(A)
( ૧ )
પૃ૦ ૨ પંક્તિ ૨ સ્યાદ્વાર...વસ્તુમાં રહેલા સંભવિત અનેક ધર્મોં ( ગુણા ) તુ, જૂદા જૂદા દેશકાળ અને અવસ્થા આદિની દૃષ્ટિથી, પ્રતિપાદન કરનાર સિદ્ધાંતનુ નામ સ્યાદ્વાદ છે. ( ‘ સ્મિન પમ્પિંગ સાપેક્ષરીયા નાનાધર્મીાર: સ્યાદ્વા: ' ). ‘ સ્યાત્ ’ એ સંસ્કૃતના અવ્યય છે. નિત્ય-અનિત્ય, સત્-અસત્, સારા-ખરાબ, વાચ્ય—અવાચ્ય, વિગેરે અનેક વિરુદ્ધ કે અવિરુદ્ધ ધર્મોના સ્વીકાર કરવા એ ‘ સ્યાત્ ’ શબ્દનો અર્થ છે. તેના વાદ—કહેવુ તે ‘સ્યાદ્વાદ ’ કહેવાય.
>
સંસ્કૃતને નહિ જાણનાર કે અપૂર્ણ જાણનાર લેાકા ‘સ્યાત્ ’ શબ્દના અર્થો ‘· શાયદ–ધણું કરીને ' એવા સંદિગ્ધ અર્થ કરી સ્યાદ્વાદને યથાર્થ રીતે નહિ સમજવા–સમજાવવાની ભૂલ કરે છે. સ્યાદ્વાદ એ પૂર્ણ અને સમદષ્ટિનુ નામ છે. ધર્મને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવા માટે અને જગના વિચારોના વિરોધ શમાવવા માટે આ એક અપૂર્વ
: ૩૪ :
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટે અને વિચારણા.
સિદ્ધાન્ત છે. એ સિદ્ધાન્તને યથાર્થ રીતે જાણનાર વસ્તુમાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ રહેલ અનેક-તમામ ધર્મોનું નિરીક્ષણ કરી શકે છે. ગમે તેવા વાંધા ભરેલા વાદ-વિવાદનો ઉકેલ સ્યાદ્વાદથી આણું શકાય છે. તેથી આનું બીજું નામ અનેકાન્તવાદ ” પણ છે. જેનોમાં એ વિષયના સેંકડે ગ્રંથ છે; પણ વર્તમાનમાં તેના ઊંડા અભ્યાસીઓ વિરલ છે. બધા ધર્મોને સમન્વય કરવા તથા સાચું તત્ત્વ જાણવા માટે દરેકે સ્યાદ્વાદનું અવલંબન લેવું જોઈએ.
(૨ ) -૪ વિજ્ઞાન..... અહિં “વિજ્ઞાન સારસ્વ ને અર્થ બેસતું નથી, એના બદલે વિજ્ઞાનર્વસ્વ. પાઠ ઠીક લાગે છે.
( ૩) ૩-૭ ની વા..જેન વાણી એટલે શ્રુતજ્ઞાન. જૈન સિદ્ધાન્તની દષ્ટિએ જ્ઞાનમય કે જ્ઞાન દેનારી કોઈ દેવલોકની વિશિષ્ટ દેવી નથી. તીર્થંકરની વાણને જ (શ્રુતજ્ઞાન અથવા વાણીવાળા શાસ્ત્રને) જેને “સરસ્વતી કહે છે. તેથી આ ગ્રંથના કર્તાએ મંગલમાં તેની ઉપાસના-સ્તુતિ કરી છે.
૪–૭ મસ્તિી ..... અહિ મસ્ત અને વાચ એમ બે શબ્દ છે. વ્યક્તિ ને અર્થ પ્રદેશ (ભાગ) છે. પ્રદેશ એટલે જેના બે ભાગ ન થઈ શકે એ નાનામાં નાનો ભાગ. અને વાંચ ને અર્થ થાય છે જથ્થ-સમૂહ. અર્થાત જે અનેક પ્રદેશોનો જ હોય ત્યાં
અસ્તિકાય શબ્દ વપરાય છે. કાળમાં તે નથી માટે તેમાં ‘અસ્તિકાય” શબ્દ વપરાય નહિ.
: ૩પ :
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાથી
( ૫ )
૭-૫ ચૈતન્યસ્ત્રરૂપ. ચૈતન્ય એટલે જ્ઞાન. જ્ઞાન એ આત્માનું અસાધારણ લક્ષણ ( ધર્મ ) છે. ન્હાનામાં ન્હાના—નિગેાદના જીવમાં પણ જ્ઞાનની માત્રા થાડા ધણા અંશે જરૂર હાય છે, જો તે ન હેાય તે તે સિવાય પોતાના આહારાદિ લેવાની ક્રિયા તે સ્વત ંત્ર રીતે કરી શકે નહિ. મુક્તાવસ્થામાં જ્ઞાનને સંપૂર્ણ વિકાસ થએલા હાય છે. નૈયાયિકા જ્ઞાનને આત્માથી તદ્દન જૂદુ' પણ આત્મામાં સમવાય સબંધથી રહેલુ માને છે, એટલે કે જ્ઞાનને આત્માના સ્વભાવ ( ધર્મ ) નથી માનતા. તેના વિરોધ માટે આ વિશેષણ અપાયું છે. સાંખ્યા આત્માને લત્તાં, મોત્તા, અને રિળામી માને છે. ( જૂએ–સાંખ્યતત્ત્વ કૌમુદી ). તૈયાયિક વિગેરે આત્માને સત્ર વ્યાપ અને પ ( નિત્ય) માને છે. ( જાએ-મુક્તાવલી ). અદ્વૈત વેદાન્તી બધા આત્માઓને એકજ ‘ બ્રહ્મ ’ માને છે. એ બધી કલ્પનઓને વિરોધ કરવા આત્માને માટે આ બધાં વિશેષણા જૈને એ આપ્યાં છે.
( ૬ )
૭-૧૭ શત્રાળ...પાંચ ઇંદ્રિય, મન, વચન, કાય, શ્વાસેાવાસ અને આયુષ્ય, એ કુલ દશ પ્રાણ છે. ( જૂઓ-નવતત્ત્વ. ગાથા ૭ મી). આ દશ પૈકીના ચાર પ્રાણ તે ઓછામાં ઓછા કાપણુ સ’સારી જીવને હાયજ. પૉંસિ પૈકીના ઘણાખરા ભેદ પ્રાણમાં પણ ગણાવ્યા છે. તે તેમાં શે। ભેદ છે ? એના ઉત્તરમાં સમજવાનુ` કે પર્યાપ્તિ એટલે નિષ્પત્તિ, તે પ્રાણાને ઘડે છે, એટલે તે કારણ છે અને પ્રાણા કાર્ય છે. ક યુક્ત–સંસારી જીવના આ દ્રવ્ય પ્રાણા છે. ભાવપ્રાણા તા દરેક જીવના જ્ઞાન દર્શનાદિ છે. જે જીવમાત્રમાં હમેશાં હાય છે, એટલેજ જ્ઞાનાદિ એ જીવનું અસાધારણ લક્ષણ છે.
: ૩૬ :
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોટા અને વિચારણા.
( ૭ )
૮-૨ નિત્ય......‘ પોતાના મૂળ સ્વરૂપને નાશ ન થવા' એ નિત્યનું લક્ષણ છે ( ‘તદ્નાયઽવ્યયં નિત્યમૂ’). જ્ઞાનવાન્ આત્મા તરીકે અધાં જન્મ અને અવસ્થામાં આત્મા સરખા છે; એટલે કે કાઇ પણુ સ્થળે આત્માનું ચેતનાવત્ત્વ મૂળ સ્વરૂપ નષ્ટ થતું નથી. તેથી મૂળ સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ તે નિત્ય છે.
ધરાવનાર
.
આત્માની સાથે દૂધપાણીની જેમ ગાઢ સબંધ (જૂએ ભગવતી સૂત્ર. ) શરીર વિગેરેનાં રૂપાન્તરે ફેરફારો થાય છે. એકના વિનાશ અને ખીજાના ઉત્પાદમાં નવાજૂનાપણું અનુભવાય છે. એ બધા આત્માના જ પર્યાયા ( રૂપાન્તરા) કહેવાય, એ દૃષ્ટિએ ‘ આત્મા અનિત્ય છે ' એમ કહેવામાં પણ કશે। બાધ જણાતા નથી. દાખલા તરીકે-મનુષ્યને આભા દેવગતિમાં જન્મ્યા; તે મનુષ્યનું રૂપ, જન્મ, વય, સુખદુઃખ, ભાગ વગેરે બધું બદલાયું–નષ્ટ થયું; તેથી મનુષ્યઆત્માના વ્યય-વિનાશ થયા. દેવનું વય, જન્મ, રૂપ, સુખદુઃખ, ભાગ વગેરે બધું નવુ થયું, તેથી દેવ રૂપે તે આત્મા ઉત્પન્ન થયું કહેવાય. જ્યારે અને જન્મોમાં આત્મવ્યક્તિ તે તેની તે જ ( જ્ઞાનવાળી ) રહી, તેથી પર્યાય—અવસ્થાની દૃષ્ટિએ અનિત્ય અને મૂળ સ્વરૂપથી આત્મા નિત્ય એટલે ધ્રુવ ઠર્યાં. કેવળજ્ઞાન જેવી વસ્તુમાં પણ સન્મતિપ્રકરણુકાર ઉત્પાદ, વ્યય અને ûાવ્ય ઘટાવવાનુ કહે છે ( જૂએ-બીજા કાંડની ૩૫ અને ૩૬ મી ગાથા ). મુક્તાવસ્થામાં પણ ઉત્પાદાદિ ઘટે છે, તે વાત તે ગ્ર ંથમાં આગળ સિદ્ધત્વનિરૂપળ માં ગંચકાર જ ( પૃ॰ ૮ )લખે છે. મતલબ કે જગની તમામ ચીજોમાં ઉત્પાદાદિ ધટાવી શકાય છે. કારણ કે તે વસ્તુનું લક્ષણ જ છે. (‘ ઉત્પાદ્દવ્યયપ્રૌદ્યુત્ત સત્ ’તત્ત્વા સુત્ર ૫–૨૯ ) એથી જ બધે સ્થળે સ્યાદ્વાદની સિદ્ધિ થાય છે.
: ૩૭ :
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાર્થો
(૮) (૮-૪ સાર...જેમાં વસ્તુને વિશેષ આકાર વિગેરે સ્પષ્ટ જણાય તે જ્ઞાન સાકાર (આકાર-સહિત ); અને જેમાં વસ્તુના વિશેષ આકાર વિગેરેનું ભાન ન થાય તે નિરાકાર (નિ-આકાર-આકાર વગરનું ) છે.
સાકાર ઉપયોગ ” એટલે વિશેષ જ્ઞાન અને “ નિરાકાર ઉપગ ” એટલે દર્શન–તદ્દન સામાન્ય જ્ઞાન. આ બંને ઉપયોગના બાર પ્રકારો. પૈકી મતિ, કૃત, અવધિ, મન:પર્યાય અને કેવળ, એ પાંચ જ્ઞાન અને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિઅજ્ઞાન, એ ત્રણ અજ્ઞાન મળી આઠ સાકાર ઉપયોગ (જ્ઞાન)ના તથા ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવળદર્શન એ ચાર નિરાકાર ઉપયોગના પ્રકારે કહેવાય. મુક્તાવસ્થામાં તો આ બારમાંથી ફક્ત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન જ હોય છે.
પંદર આકાર-પ્રકારના છેવો મેક્ષ મેળવવાના અધિકારી છે. એ દષ્ટિએ મેક્ષના પંદર ભેદે કહ્યા છે. મુક્તાવસ્થામાં વ્યક્તિત્વ-સંખ્યા સિવાય બીજો કોઈ જાતને ભેદભાવ રહેતો નથી, કારણ કે ત્યાં ભેદનું કોઈ પણ કારણ (કર્મ) રહ્યું નથી.
મુક્ત છ લોકના અગ્રભાગે–છેડે જઈને રહે છે. તેઓને જેને સિદ્ધ” કહે છે. લોક પછી–અલોકમાં ધમસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાય નથી એટલે ત્યાં કોઈની ગતિ કે સ્થિતિનું સાધન નહિ હેવાથી આત્મા અલેકમાં જઈ કે રહી શકે નહિ, એ જૈન સિદ્ધાંત છે. છતાં કેટલાક નવા અને જૂના જૈનેતર પંડિતાએ “જેનોના મુક્ત જીવો હમેશાં આગળ ને આગળ ગતિ કર્યા કરે છે–નિત્ય દેવ્યા જ કરે છે” (જૂઓ-અદ્વૈત સિદ્ધિગ્રન્થ) એમ પૂર્વપક્ષ કરી જેનધર્મનું ખંડન અને ઉપહાસ્ય કર્યું છે કરે છે. તે તેમની મેટી બ્રાતિ છે. કારણ કે જૈનધર્મ
: ૩૮ :
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટે અને વિચારણું.
તેવું માનતો જ નથી. એમ હું મારી લાંબા કાળની તપાસથી કહું છું. તમામ કર્મોને મૂળથી ક્ષય થયા પછી શરીરમાંથી છૂટી (“નર્મસ મોલઃ” ત. ૧૦–૩) મુક્ત જીવ બહુ જ ટૂંકા સમયમાં ઊર્ધ્વ લેકના અગ્ર ભાગમાં જઈને સ્થિર રહે છે. (“તદનન્તરમૂર્ણ છતિ મોન્તા'તત્વાર્થ સૂત્ર ભાષ્ય ૧૦-૫) એમ જૈનેના બધા સંપ્રદાયનું માનવું છે. આ સંબંધમાં ન્યાય અને વેદાન્તના મહાન વિદ્વાન કાશીવાળા શ્રીયુત પંડિત રાજેશ્વર શાસ્ત્રીજીની સાથેના મહારા પત્રવ્યવહારમાં તેમણે મને જણાવેલું કે-“ પ્રાચીન વૈદિક વિદ્વાનોએ કયા આધારે તે પૂર્વપક્ષ કરી ખંડન કર્યું છે તે હારી જાણમાં નથી માટે હું એ વિષે કંઈ પણ કહી શકું નહિ.” વિદ્વાનોએ તે અમુક દર્શનકાર શું માને છે, એ સંપૂર્ણ રીતે જાણીને જ તેના ખંડન મંડનમાં ઉતરવું જોઈએ.
(૮)
૮-૧૬ જેરા ......અવય–પરમાણુઓનો મોટો જથ્થવસ્તુ તે સ્કંધ. સ્કંધને અમુક ભાગ તે દેશ અને સ્કંધ (જથ્થા) સાથે જોડાએલ નાનામાં નાનો કે જેના બે ભાગ ન થાય તે અંશ તે પ્રદેશ કહેવાય છે. જ્યારે સ્કંધ એટલે જથ્થાથી પ્રદેશ જૂદો પડે ત્યારે તે પ્રદેશનું જ નામ “પરમાણુ” કહેવાય છે, તેથી પુદ્ગલના ચાર ભેદ થાય છે. જ્યારે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને જીવાસ્તિકાયના પ્રદેશો મૂળદ્રવ્ય-અવયવીથી કદી પણ વિખૂટા પડતા નથી, માટે તે ચારે ના ત્રણ ત્રણ ભેદ જ છે. કેમકે આ ચારે દ્રવ્ય અરૂપી સંબદ્ધ અને વ્યાપક છે. પુદ્ગળ ( જડ) ના પ્રદેશો જૂદા થઈ શકે છે. જુદા પડેલા પ્રદેશોનું નામ “પરમાણુ” કહેવાય. પરમાણુ એ એક ઝીણામાં ઝીણે પદાર્થ અને જડચીજનું છેલ્લામાં છેલ્લું કારણ છે. પુદગલને સ્વભાવ વધવું, ઘટવું,
: ૩૯ :
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
પૂર્ણ થવું, નવું જૂનું થવું વિગેરે છે. પરમાણુ અને તેથી બનેલ યણુકાદિ સ્કંધ એ બંને “પુદગલ” કહેવાય છે. (તસ્વાર્થ ૫–૨૫, તથા ભગવતી સૂત્રની ટીકા શતક ૧ ઉદ્દેશક ૪). પુદગલને સ્કંધ બેથી લઈ અનંતાનંત પરમાણુંને હેઈ શકે છે, જ્યારે બીજા દ્રવ્યોને સ્કંધ નિયતાકારને જ હોય છે.
સાંખ્ય દર્શન પૃથ્વીને ગબ્ધતન્માત્રા-( પ્રકૃતિનો એક ભેદ) જન્ય માને છે. (જૂઓ-સાંખ્યતત્ત્વક મુદી કારિકા ). અંધકાર અને છાયાને તૈયાયિક દર્શનતેજ આપને અભાવ માને છે. (જૂઓ-મુક્તાવળી). તેમ પૃથ્વી વિગેરેમાં સ્પર્શ, વર્ણ, રસાદિ બધા ગુણે માનતા નથી. બૌદ્ધો આત્માના અર્થમાં પુદગલ શબ્દ વાપરે છે, તેથી ગ્રંથકારે કહ્યું છે કે “મૂત્તિમન્તઃ પુદ્દા પરવળ સાધવન્તતિ” “પુદગલે મૂર્ત અને સ્પર્શદિવાળા છે.” તથા “તતઃ ચાતા..” પૃથ્વી તડકો અંધારું, પ્રકાશ, છાયા વિગેરે મુદ્દગલના રૂપાન્તરે છે” (પૃ. ૮–૧૬). જગતની તમામ નાની મોટી રૂપી જડ ચીજોનું મૂળ કારણ પરમાણુરૂપ પુદ્ગલ છે અને પરમાણુ સ્વરૂપથી કદી પણ નષ્ટ નહિ થતું હોવાથી તે નિત્ય છે. જ્યારે સ્કંધ રૂપ મુદ્દગલમાં કારણુપણું અપેક્ષિત છે. કાર્યપણું નિશ્ચિત છે. ઉત્તરના આધ (જથ્થા) નું પૂર્વઅંધ કારણ છે. પરંતુ પૂર્વના પરમાણુ અથવા પિતા કરતાં નાના અધેથી મટે સ્કન્ધ ઉત્પન્ન થયે હેઈ કરી તે કાર્ય છે. તેથી સ્કન્ધ અનિત્ય કહેવાય છે. જેનશાસ્ત્રકારોએ પુદગલના આઠ પ્રકાર માન્યા છે. જેમાં જગતની તમામ ચીજો, કર્મ, ભાષા, મન વિગેરે રૂપીપદાર્થોને સમાવેશ થાય છે. જૈન, નિયાયિક, વૈશેષિક અને બેહો રૂપી ભૌતિક જગતનું છેલ્લું કારણ પરમાણુ માને છે, જ્યારે સાંખ્ય, યોગ અને વેદાન્તના બધા સંપ્રદાય પ્રકૃતિ માને છે, તેથી તેઓ પ્રકૃતિવાદી કહેવાય છે.
: ૪૦ •
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોટા અને વિચારણા.
( ૧૦ )
૧૦-૫ ધર્મદ્રવ્ય...જીવ અને પુદ્ગલ એ બને મળેલાં કે જૂદાં જૂદાં પાતપોતાના સ્વભાવખળથી ગતિ કરતાં હાય તેમાં મદદ રૂપે ગતિમાં સહાય કરનાર જે નિમિત્ત રૂપ પદાર્થ તેનું નામ છે ધર્મદ્રવ્ય— ધર્માસ્તિકાય. તેમ પેાતાના સ્વભાવથી જ સ્થિરતા કરતાં જીવ અને પુદ્ગલની સ્થિરતામાં જે નિમિત્ત રૂપ દ્રવ્ય તે છે અધર્મ દ્રવ્ય-અધર્માસ્તિકાય. અહિં ગતિથી હાલવું, ચાલવું, ચઢવુ', ઉતરવું, કૂદવું, ગાળ કરવું, વિગેરે શરીરની તમામ જાતની ક્રિયા સમજવી. તેમ સ્થિતિથી શરીરની તમામ ક્રિયાને અભાવ સમજવા. આ બંને દ્રવ્યે નિત્ય, સ્થિર, સંપૂર્ણ લેાકવ્યાપી, અને અસ`ખ્યાત પ્રદેશવાળા છે. ( ભગવતી સૂત્ર શતક ૨, ઉદ્દેશક ૧૦ માં એ વિષે સારી ચર્ચા છે. )
કેટલાક લોકો આ બન્ને દ્રવ્યાને ધર્મ-પુણ્ય અને અધ–પાપ તરીકે માને અને મનાવે છે; પણ જૈનસિદ્ધાન્તની દૃષ્ટિએ એ તેમની ભ્રાન્તિ છે. દરેક કાર્યમાં ઉપાદાન ( મૂળ ) કારણુ-અસાધારણ કારણુ સિવાય નિમિત્ત કાની પણ અવશ્ય અપેક્ષા રહે છે. નિમિત્ત કારણુ સિવાય કોઇપણ કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી એ રીતે જીવ અને પુદ્ગલ ( જડ ) ગતિ અને સ્થિતિ કરે, તેમાં ઉપાદાન કારણુ તે તે પાતે જ છે; પણ તેમાં નિમિત્ત કારણ કોણ ? તે માનવું તે। પડશે જ. તેથી જીવ અને પુદ્ગલને ગતિ અને સ્થિતિમાં જે નિમિત્ત રૂપ સહાયક કારણુ હાય તેનું નામ જૈનને અનુક્રમે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય રાખ્યું છે. વળી જો ગતિ અને સ્થિતિને મર્યાદિત કરવામાં કાપણ કારણ ન માનીએ તા જીવ અને પુગળ પેાતાના સ્વભાવથી ગતિ કરતાં કાઇ કાળે સાવ વિખૂટા પડી જશે. એટલે કે એક દ્રવ્ય લાકમાં અને ખીજું દ્રવ્ય અલાકમાં ચાલ્યુ જશે. આ આપત્તિને
: ૪૧ :
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાથી
ટાળવા માટે જીવ અને પુદગલની ગતિ અને સ્થિતિને મર્યાદિત કર વાનું કઈ પણ કારણ માનવું જોઈએ. અને તે જે કારણ હોય તેનું નામ ધર્મ-ધર્માસ્તિકાય અને અધર્મ-અધર્માસ્તિકાય છે. નામ ગમે તે રાખો. નામમાં કોઈને વિરેધ નથી; પણ પદાર્થ તે માનવ જ જોઈએ. આગમ સિવાય તર્કથી પણ તે બન્ને દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે. અનેકાર્થક શબ્દ હોવાથી ધર્મને અર્થ પુણ્ય અને અધર્મને અર્થ પાપ થાય છે ખરો, પણ દ્રવ્ય નિરૂપણના પ્રસંગમાં તો અહિં ગતિ સ્થિતિમાં સહાયક દ્રવ્યોને જ અર્થ કરવો જોઈએ. “હરિ” શબ્દને કૃષ્ણ, ઈન્દ્ર, ઘેડે, વાંદરે વિગેરે અનેક અર્થો થવા છતાં કૃષ્ણના પ્રસંગમાં તે હરિને અર્થ કૃષ્ણ જ કરાશે અને ઇન્દ્રના પ્રસંગમાં ઇન્દ્ર જ કરાશે. બીજે નહિ.
( ૧૧ ) ૧૧–૧૬ નિત્યક્ષ વISSારમાળsઈયાતા .....કાળ માટે અહિં લખ્યું છે કે –તે નિત્ય, લેકવ્યાપ્ત અને અસંખ્યાત પ્રદેશવાળે છે” આ ઉલ્લેખથી કેટલાકને આશ્ચર્ય થશે અથવા ગ્રન્થકારની ભૂલ જણાશે. કેમકે અત્યારે આપણામાં આવી એકાંત માન્યતા છે કે –“કાળ દ્રવ્ય નથી, સમયરૂપ હોવાથી તેના પ્રદેશો પણ નથી.” પણ આશ્ચર્ય લગાડવાની કશી જરૂરત નથી. – જૈન આગમાં પર્યાય-(ભેદ ) નયની દષ્ટિએ કાળને પણ દ્રવ્ય માન્યું છે. જેમ 'कति णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! छ दव्वा पण्णत्ता, तं जहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिIS, કામ” ભગવાન મહાવીરને પુછયું કે –કેટલા દ્રવ્યો છે? ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે –“હે મૈતમ! છ દ્રવ્યું છે, તે આ પ્રમાણે – ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશ, પુદગળ, જીવ અને કાળ.”
કાળને દ્રવ્ય માનવાવાળાની યુક્તિ છે કે -ગૃહજુવાનપણાનું જ્ઞાન, કાળકૃત
:
૨ :
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટે અને વિચારણું.
પહેલા પછીનું જ્ઞાન સાથે અને ક્રમનું તથા વહેલા મેડાનું જ્ઞાન આપણને થાય છે એનું નિમિત્ત કારણ કેઈ હેવું જોઈએ. તે નિમિત્ત કારણ કાળ સિવાય બીજું ઘટતું નથી, માટે કાળને દ્રવ્ય માનવું જોઈએ.
લાંબા તથા પૂર્વકાળને લીધે વૃદ્ધ-મોટા, પહેલા, જલ્દી વિગેરેને વ્યવહાર થાય છે. તેમ ટૂંકા તથા પાછળના કાળને લીધે જુવાન-નાનો, પછી, મોડું વિગેરે કહેવાય છે અને તેથી આપણને તેવું જ્ઞાન થાય છે. કલાક, દિવસ, મહિના, વર્ષ, ઋતુ, ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ વિગેરે વ્યવહારનું કારણ પણ કાળ પદાર્થ જ છે. “એકાન્ત રીતે કાળ દ્રવ્ય નથી” એમ જૈને કહી શકે જ નહિ. અને તેથી પર્યાયનયની દૃષ્ટિએ કાળને દ્રવ્ય માની ત્રણે કાળમાં તેના અનન્ત સમય-પર્યા હોવાથી તેમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવપણું તથા ગુણપર્યાયયુક્તપણું પણ તત્ત્વાર્થભાષ્યની મોટી ટીકામાં (પ-૩૮, પૃ. ૪૩૧) ઘટાવ્યું છે. તેમ કાળમાં પ્રદેશ અવયવો તથા પરિણમિપણું પણ શ્રી સિદ્ધસેનગણિએ ત સૂત્ર ની ટીકામાં સિદ્ધ કર્યું છે. (સાઃ વો દ્રવ્યત્વાર્, સાતમીરાदिवत् , ततश्च परिणाम्यपि प्रदेशवत्त्वात् तद्वदेवेति ।...क्षेत्रतो भावतश्च સાવયવ ઇવ” પૃ. ૪૩૪) પ્રદેશ માનવાથી કાળમાં અસ્તિકાયતા પણ માની છે. ( ર વૈતાવતાSચાસ્તિતાપહોતું શકયા” તઃ સૂ૦ પૃ. ૪૩૪).
મતલબ કે દ્રવ્યાર્થિક નયની દષ્ટિએ કાળને દ્રવ્ય માન્યું નથી. જ્યારે પર્યાયાર્થિક નથી માન્યું છે. તેથી દિગબર જ કાળને દ્રવ્ય માને છે. એમ માની વેતામ્બરેએ વિરોધ કરવાની કશી જરૂર નથી. અથવા ગ્રન્થકાર ઉદાર હોવાથી તેમ આ ગ્રન્થ સર્વોપયોગી હેવાથી આમાં પહેલા ની અને પછી દિગંબરેની એમ બંને રૂઢ માન્યના લખી છે એમ પણ કહી શકાય.
વર્ષના...જ્યારે કાળને નયાન્તરની દષ્ટિએ જૂદું દ્રવ્ય માન્યું છે
: ૪૩ :
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાર્થો ત્યારે તેનું કાર્ય, તેને ઉપકાર વિગેરે બધું તેમાં માનવું જોઈએ. એથી વર્તના વિગેરે કાળનાં કાર્યો બતાવ્યાં છે, અર્થાત વર્તનાદિ બીજા પદાર્થો ઉપર કાળને ઉપકાર છે. વર્તાનાને અર્થ ઉત્પત્તિક્રિયા કરવી, વર્તવું અથવા ગતિ થાય છે. ધર્માસ્તિકાય, જીવ, પુદગળ વિગેરે દ્રવ્યો પિતપતાના સ્વભાવથી પ્રતિસમય જે કાર્ય કરે છે તેમાં ઉપાદાન કારણ કે તે પોતે જ છે પણ નિમિત્ત (અપેક્ષા) રૂપે પ્રેરણા કરવી તે વર્તન છે અને આવી વર્તાના કાળ સિવાય બીજામાં ઘટી શકે નહિ, માટે તે કાળનું લક્ષણ કહેવાય છે. સાધારણ ધમોં ઉદ્દે અક્ષણમ્ '.
( ૧૨ ) ૧૨-૪ પુણાવ....અહિં આશ્રવના બે ભેદ બતાવ્યા છે. સુખાદિ અભીષ્ટ વસ્તુ પ્રાપ્તિનું કારણ તે પુણ્યાશ્રવ, ને તેથી વિપરીત પાપાશ્રય. પુણ્યાશ્રવ વિષયસુખરૂપ ફલને આપનાર હોવાથી આત્મિક દૃષ્ટિએ સેનાની બેડીની જેમ ઉપાધિ રૂપ હેઈ કરી તે પણ ત્યાજ્ય છે. દ્વિજત્વાજિંશમિ પર્વઃ આ સ્થળે “પર્વ' શબ્દથી પહેલું પુણ્યાશ્રવ સમજવાને છે. પુણ્ય ૪૨ પ્રકારે ભગવાય છે. માટે તેના બેતાલીસ ભેદ છે. ( નવતત્ત્વમાં ૧૫ થી ૧૭મી ગાથા સુધી તે ૪૨ ભેદ બતાવ્યા છે ). પાપનું ફળ ૮૨ પ્રકારે ભગવાય છે માટે પાપઆશ્રવના ૮૨ ભેદ છે. (નવતત્વ ગાથા ૧૮ થી ૨૦ સુધીમાં ) બંનેના આ ભેદે કાર્ય હોવા છતાં પુણ્ય અને પાપને બાંધવાના કારણે પણ થઈ શકે છે. એટલે તે કાર્ય અને કારણ બને કહી શકાય છે.
આગળ ઈદ્રિય કષાય વિગેરેના બેતાલીસ ભેદ ગ્રંથકારે લખ્યા છે. તે કર્મ બાંધવાના હેત રહેવાથી આશ્રવ છે. આશ્રવના દ્રવ્ય અને ભાવ બે ભેદે છે. કર્મનું આવવું તે દ્રવ્યાશ્રવ, અને આત્માને કર્મ આણવા ગ્ય જે વિચાર તે ભાવાશ્રય. એવી રીતે કર્મને રોકવાની
: ૪૪ •
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોટો અને વિચારણા.
ક્રિયા કરવી તે દ્રવ્યસંવર. અને આત્માના તેવા સારા અધ્યવસાયેવિચારો તે ભાવસંવર છે, નવ તત્ત્વના દ્રવ્ય ભાવ ભેદો થઈ શકે છે.
| ( ૧૩ ) ૧૩-૭ ચારિત્રાજ....ચારિત્ર એટલે આત્મિક ક્રિયા. અથવા આત્માના સ્વભાવમાં તલ્લીનતા–સ્થિરતા. તેના ભેદે પાંચ છે. તે આ પ્રમાણે સામાયિક, છેદેપસ્થાપ્ય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસંપરાય અને યથાખ્યાત.
૧૩–૧૨ મા......ઈચ્છા પૂર્વક સ્વતંત્રાથી તપસ્યાદિ દ્વારા કર્મને ય કરે તેનું નામ સકામ નિર્જરા, અને ઈચ્છા વગર પરાધીનતા કે શન્યતાથી કષ્ટો સહન કરી કર્મને ક્ષય કરવો તેનું નામ અકામ નિર્ભર છે. નિર્જરા એટલે કર્મનું ઝરવું-ક્ષય થવું. ત૫ વિગેરે તેના કારણેને પણ નિર્જરા કહી શકાય છે. નિષ્કામ ઉપાસના, શુદ્ધ ચારિત્ર વિગેરેને સમાવેશ સકામ નિર્જરામાં કરી શકાય.
- ( ૧૫ ) ૧૫-૩ ચો ........આત્માના સહયોગથી મન વાણી અને શરીરના વ્યાપારને અહિં વેગ કહ્યો છે. (“સારી વાર્શના જર્મ ચો:”તત્વાર્થસૂત્ર ૬–૧ ). મનના ચાર, વાણીના ચાર, અને શરીરના સાત પ્રકારના વ્યાપાર (ક્રિયા) હોઈ કરી ત્રણેના કુલ પંદર ભેદે છે. (જૂઓ. દંડક)
( ૧૬ ) ૧૫-૬ અંતરચાવાયા..સત્પદપ્રરૂપણા વિગેરે આ બધું મોક્ષનું સ્વરૂપ નથી, પરંતુ મેક્ષ સંબંધી સ્પષ્ટ વિચાર કરવાનું-મેક્ષને સારી
:
૫ :
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
રીતે ઓળખવાનું સાધન (ઉપાય) છે. જેનપરિભાષામાં આને દ્વાર પણ કહે છે. મેક્ષ સિવાય બીજા પદાર્થોનું પણ સ્કુટ જ્ઞાન આ નવ સાધનાથી કરાય છે. ( જૂઓ તસ્વાર્થ ભાષ્યટીકા ૧-૮ ). મેક્ષ છે કે નહિ ? અને છે તે કે? વિગેરે પ્રશ્નો–શંકાઓ કરી મેક્ષની સત્તાને નિર્ણય કરવો એનું નામ છે સત્પદપ્રરૂપણ. એ રીતે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વિગેરેથી પણ મોક્ષનો વિચાર કરી શકાય છે. મોક્ષનું સ્વરૂપ તે બધાં કર્મોને મૂળથી ક્ષય કરે તે છે.
( ૧૭ ) ૧૫-૧૪ સચ્ચત્તવ...સમ્યક્ત્વનો અર્થ અહિં સાચા તત્વ ઉપર સાચી શ્રદ્ધા થવી તે થાય છે. આ વસ્તુ દોષોના ઉપશમ ક્ષપશમ તથા આત્માના આધ્યાત્મિક વિકાસથી આત્મામાં પ્રગટે છે. (જૂઓ તત્ત્વાર્થ અધ્યાય ૧ લો). યોગશાસ્ત્રમાં આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર, સાચા દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર શુદ્ધ શ્રદ્ધા થવી તે સમ્યકુત્વને અર્થ કરે છે. પણ વિચારક દૃષ્ટિએ પહેલે અર્થ સારો લાગે છે. સમ્યકત્વ એ આત્માને મોટો ગુણ છે. આત્માની વિકસિત દશાનું એક ચિહ્ન છે. આ ગુણ પ્રાપ્ત થતાં આત્માને વસ્તુ અને તેના ધર્મોની સાચી ઓળખાણ થાય છે. અને ઓળખાણ થયા પછી તે ઉપર સજજડ શ્રદ્ધા-રુચિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેનકુળમાં ઉત્પન્ન થનારને જ આ ગુણ ઉત્પન્ન થાય એમ આગ્રહ પૂર્વક કહી શકાય નહિ, તેમ અન્ય ધર્મ કુળ કે વિદેશમાં ઉત્પન્ન થનારને સમ્યત્વ ન જ હોય એમ પણ ભાર દઈને કહેવાય નહિ. આત્મગુણના વિકાસને કોઈએ ઈજા લીધે નથી. ઉન્નત વિચાર, પવિત્ર આચાર અને સતત પ્રયત્નના દઢ સંસ્કારથી આ વસ્તુ મળી શકે છે. વૈદિક ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે–દર્શન (સમ્યગદર્શન) યુક્ત જીવ નવાં કર્મોથી લિપ્ત થતો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટો અને વિચારણા.
નથી.” બાહો પણ આને જૂદા નામથી માને છે. આનું બીજું નામ સમ્યગદર્શન પણ છે. દેષોનો ઉપશમ વૈરાગ્ય અને આસ્તિકભાવ થવો. તથા તત્ત્વ બુદ્ધિ જાગવી વિગેરે એના ક્રમિક પરિણમે છે. ઉત્પત્તિ કારણેના ભેદથી ઔપથમિક, ક્ષાયોપથમિક, ક્ષાયિક, વિગેરે એના ભેદે છે. સત્તા રૂપે સમ્યકત્વ જીવ માત્રમાં હોય છે, પણ બાહ્ય સાધનથી અથવા નિસર્ગ ( આતરિક પરિણામ ) થી તેને આવિભૉવ અને વિકાસ અમુક માં જ થાય છે. તેવા છે જેનશાસ્ત્રમાં ભવ્ય કહ્યા છે, બાકીના અભવ્ય છે. આ બંને અનાદિ કાળથી તેવા જ સ્વભાવવાળા છે. કેઈન કરવાથી થયા નથી. ભવ્ય મેક્ષમાં જવાને યોગ્ય છે. અભવ્ય એગ્ય નથી. કારણ કે તેનામાં સમ્યક્ત્વને આવિર્ભાવ-ઉત્પાદ અને વિકાસ ન જ થઈ શકે એમ જૈનતત્વની માન્યતા છે. બહુ ઊંચી સ્થિતિએ પહેચેલ યોગી, કેવળી અને મુક્ત છે સમ્યગદર્શની નહિ પણ સમ્યગ્રષ્ટિ કહેવાય છે. અને તે સાદી અનંત છે જૂઓ તસ્વાર્થ ભાષ્યની ટીકા.
( ૧૮ ) ૧૬-૩ પ્રમાણજેથી વસ્તુ સંપૂર્ણ પારખી શકાય તેનું નામ પ્રમાણ છે. સંપૂર્ણ પારખવાનું કામ જ્ઞાનથી જ થાય; જડથી નહિ, માટે જ્ઞાન જ પ્રમાણુ થઈ શકે. વળી તે જ્ઞાન પિતાને પ્રકાશ પણ દીવાની પેઠે પોતે જ કરે છે. દીવો જેમ તેિજ પિતાને પ્રકાશિત કરતા ઘરમાં રહેલી ચીજોને પ્રકાશિત કરે છે, તેમ જ્ઞાન પિતાની મેળે પ્રકાશિત થતું બીજી ચીજોનું પણ જ્ઞાન કરે છે. આ સંબંધમાં સ્યાદ્વાદરત્નાકર અને સન્મતિતમાં ઘણું વિશદ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જેને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ મુખ્ય બે પ્રમાણ માને છે. પ્રમાણ વિષે દાર્શનિકની જૂદી જૂદી માન્યતાઓ છે. તે માટે જુઓ ૩૦ મું પેજ.
: ૪૭ :
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
( ૧૮ ) ૧૬-૮ અનુભવ.....દન્દ્રિયાદિ અને જ્ઞાનના વ્યાપાર પછી આત્મામાં નીપજેલું પરિણામફળ તે અનુભવ કહેવાય. તે સાચા અને જુઠ્ઠો એમ બે પ્રકારને હેઈ શકે. જેવા પ્રકારની વસ્તુ છે તેવા પ્રકારનું જ જ્ઞાન થવું તે સાચેયથાર્થ અનુભવ કહેવાય. (“તતિ તત્રવાડનુમો ચાર્યઃ ”). તેનાથી ઉલટ તે અયથાર્થ-જુદ્દો કહેવાય. અથવા પ્રમાણથી ઉત્પન્ન થએલ જે પ્રતીતિ ( જ્ઞાન ) તે છે અનુભવ
અને તેનું જ નામ વ્યવસાય છે. જેનગ્રન્થોમાં સાચા અનુભવને પ્રમાણજ્ઞાન (વ્યવસાય) કહ્યું છે. અને જુઠ્ઠા ખોટા અનુભવને સમારોપ (અપ્રમાણજ્ઞાન) કહ્યો છે. સંશય, વિપર્યય અને અનધ્યવસાય એ સમારેપના ભેદે છે.
( ૨૦ ) ૧૬-૧૪ નષ્યવસાય..... અનધ્યવસાય એટલે અસ્પષ્ટ-ઝાંખું જ્ઞાન. (જો કે આ જ્ઞાન જૂઠું કે સંદિગ્ધ નથી હોતું, છતાં વ્યવહારમાં ઉપયોગ નહિ તેવું સામાન્ય અસ્પષ્ટ હેવાથી તેને સમારોપમાં દાખલ કર્યું છે.) જૈન ગ્રન્થમાં (આગમાદિમાં) આનું નામ દર્શન પણ છે. બાહો આને નિર્વિકલ્પ કહે છે, અને આ જ જ્ઞાન સાચું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે, એમ તેમને સિદ્ધાન્ત છે. જૂઓ-ન્યાયબિંદુ.
| ( ૨૧ )
૧૭–૭ અક્ષણ...જે ધર્મ બીજે ઠેકાણે ન મળે તે ધર્મ ( ગુણ) “ લક્ષણ” કહેવાય. લક્ષણના બે ભેદ છે. એક તો આત્મભૂત–એટલે હમેશાં વસ્તુ સાથે તાદામ્પથી રહેનારૂં. અને બીજું
L: ૪૮ :
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટે અને વિચારણું.
અનાત્મભૂત-એટલે વસ્તુથી ભિન્ન પણ તે વસ્તુ સાથે જ સંબંધ રાખનારું. “સ્વપરવ્યવસાયિપણું” એ પ્રમાણનું આભભૂત લક્ષણ છે. “સામાન્ય” અને “વિશેષ” એમ આ બન્નેના બબ્બે પ્રકાર છે.
( રર ) ૧૭-૧૧ ૩પાદાન.. નૈયાયિક વિગેરે આને “સમાયિકારણ” કહે છે. સહકારિને “અસમવાયી” અને અપેક્ષાને “નિમિત્ત” કારણથી ઓળખે ઓળખાવે છે. “ઉપાદાન” એટલે મૂળ દ્રવ્ય, જેનાથી વસ્તુ બને છે તે પદાર્થ
| ( ૨૩ ) ૧૭-૧૪ ...માટી વિગેરે મૂળ દ્રવ્યનો જે આકાર (ઘટાદિ ) તે “કાર્ય અને તે આકાર (કાર્ય)નું જે પૂર્વ રૂ૫ (ભાટી વિગેરે) છે તે “કારણ દ્રવ્ય” કહેવાય. મતલબ કે જે ઉત્પન્ન થાય તે વસ્તુ કાર્ય અને જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય તે વસ્તુ “કારણ” છે.
( ૨૪ ). ૧૮–૧ પ્રમાણ. અહિં “પ્રમાળં બ્રિટમેટું” ને બદલે “પ્રત્યક્ષમા હૂિકમે” જેઇએ. કેમકે “સાંવ્યવહારિક” અને “પારમાર્થિક એ બન્ને ફક્ત પ્રત્યક્ષના ભેદે છે.
૧૮-૭ મતિવૃતી...ઇન્દ્રિ અને મનના મુખ્ય વ્યાપારથી જે જ્ઞાન થાય તે “મતિજ્ઞાન” તથા ઉપદેશ અને પુસ્તકોથી જે જ્ઞાન ઉપજે તે “શ્રુતજ્ઞાન” છે. “મતિ” વર્તમાન વિષયનું જ હોય છે, જ્યારે “શ્રુતજ્ઞાન” ત્રણે કાળના વિષયનું હોય છે. આંખ, નાક, કાન
: ૪૯ :
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
અને મન વિગેરે ઈકિયેની સહાયતાથી આત્માને રૂપાદિ અને સુખાદિનું જે જ્ઞાન થાય છે તે બધું ખરી રીતે તે “પરીક્ષ” જ કહેવાય. ઇન્દ્રિ અને મન જડ છે. તે ચૈતન્ય ( જ્ઞાન ) સ્વરૂપ આત્માથી પર–જુદાં છે એટલે પક્ષ કહેવાય છે. તત્વદૃષ્ટિથી આમ હેવા છતાં વ્યવહારમાં આંખ, કાન વિગેરેથી ઉત્પન્ન થતું રૂપાળુિં જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ મનાય છે, તેમ તૈયાયિક, વૈશેષિક, શ્રાદ્ધ અને સાંખ્યાદિ દર્શને પણ પ્રસ્તુત જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ માનવા લાગ્યા તેથી શ્રીઉમાસ્વાતિ પછીના જિનભદ્રક્ષમાશ્રમણ, દેવવાચક, હરિભદ્રસૂરિ વિગેરે જૈનલેખકોએ આ પક્ષ જ્ઞાનને “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” તરીકે માન્યું છે. “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” એટલે વ્યવહારિક દૃષ્ટિથી–લૈકિક પ્રત્યક્ષ.
( ૨૬ ) ૧૮-૧૭ ધારા...યાદ કરી શકાય તેવું જ્ઞાન. ધારણ કરવું તેનું નામ ધારણું”. નિશ્ચિત જ્ઞાનનું નામ “અવાય છે. (તસ્ત્રાથદિમાં “અપાય” લખ્યું છે, જે અવાય ભવિષ્યમાં સ્મરણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન કરવા જેટલો મજબૂત થાય તેનું નામ છે “ધારણું”. તેના અનંત ભેદે થઈ શકે છે. મતલબ કે ધારણું એ અવાયના સંસ્કારનું વિકસિત પરિણામ છે. નૈયાયિક ધારણાને “સંસ્કાર ” કહે છે. પણ તેઓ સંસ્કારને જડ માને છે. ધારણાથી કાળાન્તરમાં સ્મૃતિ-સ્મરણ પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિ થાય છે. “મવિભુતિ” એ અવાય પછી થનારે ધારણનો જ એક ભેદ છે. આ બધા જ્ઞાનના જ પર્યાયો-આકારે છે. ધારણ વધારેમાં વધારે અસંખ્ય વર્ષો સુધી ટકી શકે છે. જૂઓ-વિશેષાવશ્યકભાષ્ય.
પ્રત્યક્ષની જેમ પરીક્ષમાં પણ ધારણ થાય છે, અવધાન, કલ્પના, તર્ક, સમસ્યાપૂર્તિ વિગેરેમાં ધારણાની બહુ મેટી સહાયતા છે. વિજળી
: ૫૦ :
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટ અને વિચારણા.
કરતાં પણ હજાર ગણે વેગ આ જ્ઞાનને છે. તે પિતાના સ્થાનમાં રહી ગમે તેટલી દૂર રહેલ વસ્તુને ક્ષણમાત્રમાં જાણવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. જ્ઞાનને દબાવનાર વિરોધી પદાર્થ (જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ) ને સતત અભ્યાસ અને તપસ્યાદિ દ્વારા દૂર કરવાથી દરેકને તેવી યોગ્યતા સાંપડી શકે છે.
( ૭ ) ૧૮–૧ મતિજ્ઞાન.... મતિજ્ઞાનના ટૂંકાણમાં ૨૮ અને વિસ્તારથી ૩૩ ૬ ભેદે આ પ્રમાણે છે દરેક ઈદ્રિય અને મનના અવગ્રહ વિગેરે ચાર ચાર ભેદ થાય છે. ઈદ્રિ પાંચ અને એક મન એમ કુલ છ છે. એને ચારે ગુણતાં ચોવીસ ભેદે થયા. મન અને આંખ સિવાય ચારને રસ, ગંધ, શબ્દ અને સ્પર્શ સાથે સંયોગ થયા પછી જ્ઞાન થાય છે, તે જ્ઞાનને જૈન પરિભાષામાં “વ્યંજનાવગ્રહ” કહે છે. વીસમાં ચાર ઇદ્રિયના આ ચાર ભેદ ઉમેરતાં ૨૮ ‘ભેદે થયા. આ ૨૮ ભેદના દરેકના બહુ બહુવિધ ( તત્ત્વાર્થસૂત્ર ભાષ્ય ૧-૧૬ ) વિગેરે બાર બાર ભેદ થાય છે. પેલા અઠ્ઠાવીસ ને આ બાર સાથે ગુણતાં મતિજ્ઞાનના કુલ ૩૩૬ ભેદે થયા. ત્પાદિકી, વૈયિક, કર્યા અને પરિણામિકી; બુદ્ધિના આ ચાર ભેદ પણ મતિજ્ઞાનના જ માનવામાં આવે છે. જુઓ વિ. આ. ભાષ્ય.
(૨૮) ૧૮-૨ ચન્નનાનપ્ર... વ્યંજન એટલે “ઈદ્રિયને વસ્તુ સાથે સંગ” (અડકવું). તે સંગથી થએલ જ્ઞાન તે “વ્યંજનાવગ્રહ” કહેવાય. એ પ્રાથમિક જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન એટલું બધું ઝાંખુ હોય છે કે “આ કંઈક છે ” એવું ભાન પણ આત્માને સ્પષ્ટ થતું નથી. આ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાર્થો
જ્ઞાનને વિકાસ થતાં આત્માને “કાંઈક છે” એવું સામાન્ય જ્ઞાન થાય છે. આને જેને “ દર્શન ” કહે છે. તે પછી જે અવગ્રહ-જ્ઞાન થાય છે. તેનું નામ “અથવપ્રદુ' છે. અર્થાવગ્રહ પછી જ્ઞાનની સામગ્રી મળતાં ધારણા સુધી જ્ઞાન થાય છે. ઈન્દ્રિો અને જ્ઞાનવિષે મહત્ત્વની વિચારપૂર્વક ચર્ચા વિશેષાવશ્યકભાષ્ય અને પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રમાં કરી છે. જિલ્લાસુએ ત્યાંથી જોઈ લેવી.
( ૨૦ ) ૧૯-૭ સેવનાર...દેવ અને નરક ભવમાં ત્યાંના દરેક જીવને જન્મથી જ “અવધિજ્ઞાન” હોય છે. સારા જીવને સમ્યફ અને ખરાબને મિથ્યાજ્ઞાન હોય છે. તેમને આ જ્ઞાન મેળવવા ત્યાં કોઇજાતને પ્રયાસ કરવો પડતો નથી. તેથી જ તેમનું અવધિજ્ઞાન “મવત્રત્ય” ભવ-જન્મ કારણવાળું કહેવાય છે. જ્યારે મનુષ્ય અને તિર્યંચને તેમ હેતું નથી. તેઓને તે તપસ્યાદિ સાધન દ્વારા અવધિજ્ઞાનને રોકનાર કર્મોને નાશ ક્યથી અવધિજ્ઞાન સાંપડે છે. તેથી કરીને તેમનું (મનુષ્ય અને તિર્યંચનું) જ્ઞાન “પુત્રત્ય” ગુણજન્ય કહેવાય છે. (જૂઓ તત્ત્વાર્થભાષ્ય ૧-૨૩.) “ગુણપ્રત્યય અવધિ સાધુને જ થાય” એમ આ મૂળ ગ્રંથકારે કહ્યું છે તે તથ્ય જણાતું નથી. વિશિષ્ટ ગુણેથી ગૃહસ્થ અને તિર્યંચ સુદ્ધાને પણ આ જ્ઞાન થઈ શકે છે. હાં “મનઃપર્યવજ્ઞાન તે વિશિષ્ટ સાધુને જ થાય” એમ કહી શકાય (જૂઓ પ્રમાણમીમાંસા ૧-૧-૨૦ સૂત્રની ટીકા, આહંત મત પ્ર૦ ની આવૃત્તિ પૃષ્ઠ ૨૬). અવધિને અર્થ “હદ” થાય છે. અમુક કાળ કે પ્રદેશની હદ સુધીનું જ્ઞાન તે “અવધિજ્ઞાન'. મનથી કરેલ વિચારેનું જેથી નિશ્ચિત જ્ઞાન થાય તે “મન:પર્યાય જ્ઞાન” કહેવાય. આ બંનેમાં ઈન્દ્રિય વિગેરે બાહ્ય સાધનની જરૂર પડતી નથી તેથી તે પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
: પર :
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટા અને વિચારણા.
6
તિ સાધુવાચક છે. ા
શબ્દ
<
(
"
પૃ. ૧૯–૮ ) ની જેમ યતિન્ ” શબ્દ પણ
હૈમકોષ.
( ૩૦ )
6
>
૨૧-૧૬ પ્રતિજ્ઞા...નૈયાયિક પ્રતિજ્ઞા વિગેરે પાંચ અવયવાને અનુમાનના ખાસ અંગે માને છે. તેને એવા આગ્રહ છે કે:ખીજાની સામે અનુમાન કરતાં આ પાંચે અવયવાના પ્રયણ ચેાક્કસ કરવા જ જોઇએ, જો ન કરાય તે જૂન ' નામનું નિગ્રહસ્થાન (વાદમાં પરાજય પમાડનારા એક દોષ) થાય છે.’ ‘ટ્વીનમન્યતમેનાવ્યવયવેન ન્યૂનમ્ ' (ગૌતમનું ન્યાય દર્શન, પાંચમા અધ્યાય બીજું આહ્નિક ) જેને નૈયાયિકાના આ આગ્રહને વખાડી કાઢે છે. જૈતેનુ કહેવુ છે કે:-પરાથૅનુમાનમાં ‘પ્રતિજ્ઞા ' અને ‘ હેતુ ’ ના કથનથી જ સામેના માણસને જ્ઞાન થઇ શકતુ હોય તે પછી બાકીના ત્રણ અયા માટે આટલા આગ્રહ શા માટે? ‘ધુમાડા હોવાથી આ પર્વત અગ્નિવાળા છે આ વાકચથી જ માણુસને અનુમિતિ-અગ્નિનું જ્ઞાન થઇ જાય છે. હાં જો સામેને માણસ તદ્દન ભેાટ-મૂખ હોય તા કવચિત્ દૃષ્ટાંતાદિના ઉપયોગ કરવામાં વાંધો નથી. ( જૂએ પ્રમાણુ મમાંસા ૨-૧-૩૪ ).
’
ܕ
.
આ ગ્રંથમાં પૃ॰ ૨૨-૨ માં ‘વુદ્વીનામવચવસંજ્ઞા ' લખ્યું છે તેમાં ‘બુદ્ધિ ’ તે અર્થ સમજાતા નથી. હું ધારૂં છું કે તેને અ પ્રતિજ્ઞાદિનું જ્ઞાન હશે.
( ૩૧ )
૨૨-૮ ફોનમાન્...અહિં
6
૨૬-૩ સામાન્ય... સામાન્ય
•
સ સોનિમાર્ ’કહેવું જોઇએ.
( ૩૨ )
• એટલે · જેનાથી એક સરખું
: ૫૩ :
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાર્થી
જ્ઞાન થાય તેવા વસ્તુમાં રહેલા ધર્મ અને એક સરખું નામ'. જેમ:
·
"
6
6
'
હાથ, પગ, આંખ, કાન, વિગેરે અમુક વિશેષતાવાળા મનુષ્ય કહેવાય ' એવુ જ્ઞાન થયા પછી તેવા લક્ષણુ અને નામવાળાને આપણે મનુષ્ય સમજીએ છીએ. સામાન્યના · ગાણુ ’ અને · મુખ્ય ’ એમ એ ભેદો છે. ‘ વિશેષ ′ એટલે ‘ જેનાથી વસ્તુમાં બીજા કરતાં કાંઇક ભેદ જણાય—વિશેષ જ્ઞાન થાય તેવા વસ્તુના ધર્મ ’. જેમઃ-માણસમાં પશુ કરતાં હાથ વિગેરેની વિશેષતા છે. પશુમાં શિંગ પૂછની વિશેષતા છે. સામાન્ય એટલે ‘ અન્વય’ અને વિશેષ એટલે ‘વ્યતિરેક’. આ બંને ધર્માં વસ્તુના જ હાઇ કરી વસ્તુથી સાવ જૂદા—સ્વતંત્ર નથી, એમ જૈન દર્શીન કહે છે; છતાં આ ગ્રંથમાં ‘ સામાન્યવિરોપી સ્વતન્ત્રો ’ (૨૬-૩ ) ‘ સામાન્ય અને વિશેષ સ્વતંત્ર છે ’ એમ લખ્યું છે. જો ‘ તે સર્વથા જૂદા છે’ એવા અર્થ અહિં હાય તે તે જૈન દૃષ્ટિએ ઉચિત જણાતા નથી. મને લાગે છે કે તેમાં લહીઆની ભૂલ હરશે. કેમકે ગ્રંચકાર જ આગળ જતાં શ્રી અન્યયેગ વ્ય દ્વા॰ સ્યાદાદ મંજરીના શ્લાક ચેાથાનુ પ્રમાણ આપે છે, કે જે શ્ર્લોકમાં સામાન્ય વિશેષના વસ્તુથી જૂદાપણાનુ ખંડન છે, એટલા માટે આના સપાદનમાં મે' તે સ્થલે શંકાચિહ્ન [ ? ] કર્યું છે. બાકી વસ્તુથી કાષ્ટ દષ્ટિએ ધર્મોને જૂદા માનવામાં વાંધા નથી.
6
વૈશેષિક નૈયાયિકા દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સમવાય અને અભાવથી સામાન્ય વિશેષ તે સર્વથા જૂદા માને છે. સ્યાદ્વાદ મંજરી શ્લોક ૧૪ પૃષ્ઠ ૧૧૧ માં આના વિસ્તારથી વિરેાધ કર્યો છે.
( ૩૩ )
૨૮-૨ અજ્ઞાનનિવૃત્તિ... ...અજ્ઞાનને અભાવ–સાચું જ્ઞાન. પ્રમાજુના ઉપયોગ થયા પહેલાં જે અભીષ્ટ વસ્તુના વિષયનું અજ્ઞાન હેાય છે
: ૫૪ :
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટા અને વિચારણા.
તે પ્રમાણથી દૂર થાય છે, એટલે ‘અજ્ઞાન દૂર કરવું ’ એ તમામ પ્રકારના પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ પ્રમાણેાનું મુખ્ય કુળ અથવા કાય છે. કેમકે દરેક જીવ વસ્તુની ચોકસાઇ કરવાને માટે પ્રમાણને આશ્રય લે છે. અજ્ઞાન નિવૃત્તિ થયા પછી પરપરા—ગૌણુળમાં અધિકારીના ભેદથી એ ભેદ પડે છે. એટલે કે વીતરાગને સત્ર સમભાવ હાવાથી વસ્તુનું જ્ઞાન થયા પછી તે ઉપર રાગદ્વેષ નહિ થતાં આત્મામાં સુખ અને માધ્યસ્થવ્રુત્તિ થાય છે. તેથી તેમના પ્રમાણનુ બીજું ( પરંપરા ) કુળ, ‘ સુખ અને માધ્યસ્થભાવ–ઉપેક્ષા ’ હાય છે. જ્યારે આપણે ( વીતરાગ સિવાયના બધા જીવા ) રાગદ્વેષ વાળા હાઇ કરી વસ્તુનું જ્ઞાન થયા પછી પૃષ્ટ વસ્તુને સ્વીકારવાની, અનિષ્ટને તજવાની અને જે કાંઇ કામની ન હોય તે વસ્તુ ઉપર ઉપેક્ષા કરવાની પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ, તેથી આપણા જ્ઞાનનું બીજુ એટલે પરંપરા કુળ વીતરાગના કૂળ કરતાં જ દું છે. દેવ, તિય ચ અને નરકના જીવો માટે પણતેમજ સમજવું. પ્રમાણુ ‘ જ્ઞાનસ્વરૂપ’ છે. અને તેનું મૂળ પણ અજ્ઞાનના અભાવ એટલે ‘જ્ઞાન સ્વરૂપ’ છે. પણ ‘પ્રમાણુ’ એ ‘સાધન’ અને ‘ફળ’ એ ‘સાધ્ય’ હાઇ કરી બંનેને ભિન્ન માનવામાં કશે। બાધ જણાતા નથી. ઔદ્દો પ્રમાણ અને ફળ એ બંનેને સાવ અભિન્ન-એકજ માને છે. પણ તે ઠીક નથી, કેમકે જેમ દીવા પ્રકાશ સ્વરૂપ છે અને તેનાથી પદાર્થોં પણ પ્રકાશિત થાય છે છતાં પદાર્થોના પ્રકાશ ’ અને ‘ દીવા ’ જૂદાં છે. ‘પ્રમાણુ ' એ પૂર્વકાળમાં હાય છે, અને ‘કુળ ’ પાછળથી નીપજે છે. એટલે એક કારણ’ અને બીજું ... કાર્યો ’ હાવાથી અલગ મનાય છે. એ બંને એકજ પ્રમાતાને થતાં હાવાથી ‘કંચિત્ અભિન્નપણુ’ કહી શકાય છે. તેથી નૈયિકા આ બન્નેને સાવ જૂદાં માને છે તેમના આગ્રહને પશુ જેના વખાડી કાઢે છે.
C
: ૫૫ :
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાર્થી
( ૩૪ ) ૨૮-૧૧ સપ્તસમુદ્ર—જૈનેની દૃષ્ટિએ સમુદ્રો અને દ્વીપો ( સ્થલ ભાગ ) અસંખ્ય છે. જે એક પછી એક બ'ગડીના આકારે વીંટાએલા છે. શિવરાજ નામના એક રાજિષ થયા છે. તેમના અધુરા અવધિજ્ઞાનમાં સાત સમુદ્ર અને સાત દ્વીપાનું જ જ્ઞાન ભાસ્યું હતું; તેથી તેમનું જ્ઞાન · અવધિજ્ઞાનાભાસ’ કહેવાય. કેવળજ્ઞાનમાં તે આભાસને સ્થાન જ નથી. પ્રમાણનું સ્વરૂપ, કુળ, સંખ્યા, તથા હેતુ, દષ્ટાંત વિગેરેના જે લક્ષણા કહ્યાં છે. તેનાથી ઉલટાં-જૂદાં લક્ષણાનું સમજવુ કે કહેવુ‘ તે બધું ‘ આભાસ ' કહેવાય. આભાસ એટલે ખાટું જ્ઞાન. જેમ પ્રમાણાભાસ, ક્ળાભાસ, દષ્ટાંતાભાસ, હેત્વાભાસ, નયાભાસ વિગેરે. ( ૩૫ )
>
6
<
>
૨૮-૧- સિદ્ધવિદ્ધ...નૈયાયિકા અને વૈશેષિકા સભ્યભિચાર ( અનૈકાન્તિક ), વિરુદ્ધ, સત્પ્રતિપક્ષ, અસિદ્ધ અને બાધિત એ પાંચ હેત્વાભાસ માને છે ( જૂએ તર્કસંગ્રહ ). જ્યારે જૈનેાએ ત્રણ જ હેવાભાસ કેમ માન્યા ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે ‘સત્ પ્રતિપક્ષ’ અને ‘બાધિત' એ બન્નેને; જૈનોએ સાધ્યનું લક્ષણ બનાવતાં; અનિરાત ’વિશેષણુથી દૂર કર્યાં છે. ( · વ્રતીતમનિરાતમનીખિતં સાધ્યમ્ પ્રમાણુનય ત॰ ૭–૧૪ ) તેથી આ એને હત્વાભાસામાં ફ્રીથી જેનેએ માન્યા નથી. દિગંબરો ચાર હેત્વાભાસ માને છે. એટલે કે અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અનૈકાન્તિક એ ત્રણ કરતાં ‘અકિચિત્કર નામના હેત્વાભાસ જૂદા માને છે. તેનું લક્ષણ તેઓ ‘ ઋપ્રયોગયો हेतुरकिञ्चित्करः . ( ન્યાયદીપિકા રૃ. ૩૨ ) એ પ્રમાણે કરે છે. શ્વેતામ્બરાએ એવી યુક્તિઓ આપી છે કે તેને ત્રણથી જૂદો માનવાની જરૂર નથી, ઉપર કહેલ તે ત્રણમાં જ બધા હેત્વાભાસા સમાઇ. જાય છે. જાએ રત્નાકરાવતારિકા ૬-૫૭. પેજ ૧૧૪.
"
: ૫૬ :
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોટો અને વિચારણા.
૨૮-૧૫ સિદ્ધચતુર્વિરાતિધા...જેને ન્યાયની દષ્ટિએ તે અસિદ્ધના બે જ ભેદે છે. એક “ઉભયાસિદ્ધ ” (જે હેતુ વાદી અને પ્રતિવાદી બનેને અસિદ્ધ હેય તે ) અને બીજો “વાદી અસિદ્ધ'. બીજા દર્શનવાળાઓએ (નિયાયિકાદિએ) અસિદ્ધના વિસ્તારની જાલ ફેલાવી
સ્વરૂપસિદ્ધ” વિગેરે તેના ઘણા ભેદે માન્યા છે. તેની સંખ્યા વીસ નહિ પણ પચ્ચીસની છે. જેનોએ તે ભેદમાંથી જે સાચા છે તેને સમાવેશ તો ઉપર કહ્યા તે બેમાં જ કર્યો છે, ને બાકીના જે હેત્વાભાસ તરીકે નથી ઘટતા તેનું ખડનું રત્નાકરાવતારિકા (જૂઓ ૬-૫૧ સૂત્રની વ્યાખ્યા પૃત્ર ૧૦૨ થી ૧૦૮ સુધી) વિગેરેમાં કર્યું છે. એટલે કે “આ ગ્રંથમાં અસિદ્ધના ૨૪ ભેદે છે” એવો ઉલ્લેખ છે, તે બીજાની માન્યતાની દૃષ્ટિએ હેય એમ લાગે છે.
( ૩૭ ) - . ૨૮–૩ નૈચાચિTr...અનૈકાન્તિકને નિયાયિક “ઉપાધિ ” કહે છે, એમ આ સ્થળે કહ્યું છે તે ઘટિત જણાતું નથી. મૂળ વાત એવી છે કે જેનોએ અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસના જે બે ભેદો માન્યા છે (જૂઓ પ્ર. નવ ત૦ ૬-૫૫) તેમાંથી બીજા ભેદની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રીરત્નપ્રભસૂરિએ રત્નાકરાવતારિકામાં મિત્રને છોકરો હોવાથી તે શ્યામ છે ” એ ઉદાહરણને પણ બીજા ભેળું બતાવ્યું છે. તે પછી તેઓએ ત્યાં ૬-૫૭ સૂત્રની ટીકામાં લખ્યું છે કે – સોપાધરતિ નૈચાચિ: એટલે કે “સ રચાનો મૈત્રપુત્રત્વાન્ ” આ સ્થળે “તે શ્યામ છે, મૈત્રને પુત્ર હોવાથી” આ હેતુ ‘સપાધિ”—ઉપાધિ વાળે છે. એટલે જેનોએ “સંદિગ્ધ વિપક્ષત્તિ” નામને અનૈકાન્તિકને ભેદ માન ઉચિત નથી.” એવો નિયાયિકોને મત બતાવીને; સિદ્ધાન્તી રત્નપ્રભસૂરિએ સચોટ
: પ૭ :
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદા
યુક્તિથી તે મતનુ" ખંડન કર્યુ છે. સાયાધિ હેત્વાભાસને તે નૈયાયિકા અસિદ્ધના એક પેટાભાગ માને છે, તેનું લક્ષણ પશુ તે અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસ કરતાં જૂદુ કરે છે, ( ‘સોધિશે હેતુર્યાયવાસિદ્ધ: । સાધ્યન્યાવત્વે સતિ સાધનાન્યાપક્ત્વમુવધિ: તર્કસ‘ગ્રહ), તેથી સામાન્ય ‘ અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસ ’ સાથે ‘ સેાપાધિક હેવાભાસ'ની તુલના ધટતી નથી. ‘ સંદિગ્ધ વિપક્ષવૃત્તિ ' સાથે કદાચ તુલના કરી શકાય. આ ગ્રંથકાર શ્રી યશસ્વાગરે આમાં અને ‘ સ્યાદ્વાદમુક્તાવળી માં તેમ ક્યા આધારે લખ્યું હશે ? તે કળી શકાતુ નથી. ( ૩૮ )
(
'
૨૯૭ નય...વસ્તુમાં રહેલ અમુક ધર્મ ( ગુણુ કે પર્યાય ) વિષેના અભિપ્રાયનું નામ નય ’ છે. અભિપ્રાય અનેક હાઈ શકે તેથી નયે પણ તેટલા જ થઇ શકે છે. ( · નાવા વચળપા તાવા ચૈવ કુંતિ નયવાળ્યા ’.) સંક્ષેપમાં જૈનશાસ્ત્રકારોએ નયના એ ભેો પાડી તે વિષે ગંભીર વિચાર કર્યાં છે. એ ભેદમાં એક તે ‘ દ્રવ્યાશિક ’ અને ખીજો ‘ પર્યાયાથિક' છે. ‘દ્રવ્ય ’ એટલે ત્રણે કાળમાં રહેનારૂં મૂળ-તત્ત્વ ( કારણ ). તેને ઉદ્દેશીને કરાતા વિચાર ( અભિપ્રાય ) તે ‘· દ્રવ્યાચિકનય ' કહેવાય. ‘ પર્યાય ’ એટલે મૂળતત્ત્વ ( વસ્તુ ) નાં બદલાતાં રૂપાન્તરે ( આકારા કાર્યોં ), તે સંબંધી અભિપ્રાય તે ‘પાઁયાર્થિકનય’ કહેવાય. અભિપ્રાય એ એક જ્ઞાન છે એટલે નય પણ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે.
"
ܕ
જેટલા ભેદા છે તે બધાને
·
નયના સાત અથવા તેથી વધારે સમાવેશ આ એમાં થઈ જાય છે; એટલે કે નયના તે બધાય પેટા ભેો છે' એમ ગાથા ૩ ) કહ્યું છે. દ્રવ્યાર્થિનય એ દષ્ટિવાળા હાઇ કરી વસ્તુની ‘ નિત્યતા ' બતાવે છે. ‘ સંગ્રહનય ’ અને ‘ વ્યવહારનય ' પણ
દ્રવ્યાર્થિક અને પાર્થિક સન્મતિત ટીકામાં ( કાંડ ૧
અભેદ
>
: ૫૮ :
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેટો અને વિચારણું.
એનાજ ભેદ છે. (સન્મતિ તર્ક ૧-૪). જુદા જુદા કાળ વિગેરે કારણેથી વસ્તુમાં થતા પર્યાયે એક બીજાથી ભિન્ન હોય છે, તે પર્યા સંબંધીનય તે “પર્યાયાર્થિક નય”. આ નય વસ્તુના વર્તમાન પર્યાય (૩૫) ને જ ગ્રહણ કરતે હેવાથી ભિન્ન દષ્ટિવાળો છે એટલે તે વસ્તુને અનિત્ય-ક્ષણિક બતાવે છે. પહેલા-વ્યાર્થિકને વિષય “સામાન્ય છે અને બીજા-પર્યાયાર્થિકને વિષય “વિશેષ છે. શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકર સન્મતિતર્કમાં” લખે છે કે:-“હજુસૂત્ર” એ પર્યાયાચિકનયને મૂળ આધાર છે તથા શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય એ ત્રણે ઋજુસૂત્રના પટાભેદો છે. ( સન્મતિ કાંડ ૧-૫). સાત નમાં પહેલાના ત્રણ દ્રવ્ય (મૂળતત્ત્વ) ને વિચાર કરતા હોવાથી
દ્રવ્યાથિક નય છે. અને બાકીના ચાર, વસ્તુના અથવા શબ્દના પર્યાની ચર્ચા કરતા હોવાથી પર્યાયાર્થિક નય છે.
આ બધા ને જ્યાં સુધી તિપિતાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાના જ કાર્યમાં તત્પર રહે ત્યાં સુધી તો તે “નય-સાચાનય કહેવાય છે. (વસ્તુના એક દેશ–ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવું એ તેમનું કાર્ય છે.) પણ
જ્યારે તે ના પિતાને જ સ્વતંત્ર રીતે સાચા ઠરાવી બીજા નયને વખેડી કાઢે ત્યારે તે કદાગ્રહી હદ કરી “મિથ્થાન-નયાભાસ કહેવાય છે. જે એક નય પિતાના વિષયનું અમુક દૃષ્ટિએ પ્રતિપાદન કરતે; વસ્તુના બીજા પણ બધા ધર્મોનું બીજી દષ્ટિએ પ્રતિપાદન કરે તો તેજ નય પ્રમાણ કહેવાય છે. તે પૂર્ણ છે. પ્રમાણ વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મોનું જૂદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી પ્રતિપાદન કરે છે, એટલે તે પૂર્ણ છે. આ પ્રમાણુનું જ નામ “સ્યાદ્વાદ” કે “અનેકાન્તવાદ છે. (જૂઓ અન્યયોગ વ્ય૦ કાત્રિશિકા ૨૮). પ્રમાણવાક્યને “સકલાદેશ વાકય” અને નયવાક્યને
વિકલાદેશ વાક્ય” કહેવામાં આવે છે. “સ્માત નિત્ય વિગેરે સમગી ( સાતભાંગ) પ્રમાણ અને નય બન્નેમાં ઘટાવાય છે.
: ૫૯ :
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાર્ટીમાં આવતાં ઉલ્લેખ અને તેના સ્થાને. ( मरामिथी)
( B ) પેજ નં. ઉલ્લેખ વાકયો. સ્થાનનિશ. २३ अकारादिः पौद्गलिको वर्णः। प्रमाणनयतत्त्वालोकः४-९। १९ अणुगामिवमाणय ....। कर्मविपाककर्मग्रन्थगाथा ८। ___९ अशरीरा जीवघना ज्ञान
दर्शनशालिनः ...। ( पूर्णपद्यम् ) ...। २८ असिद्धविरुद्धानकान्तिका
स्त्रयो हेत्वाभासाः ...। प्र० न० त० ६-४७ । २३ आकाङ्क्षायोग्यतासंनिधिश्च- तर्कसंग्रहस्य शब्दखण्डः __वाक्यार्थज्ञाने हेतुः ...।
पृ० ९०। २३ आप्तवचनादाविर्भूतमर्थसं
वेदनमागमः ...। प्र० न० त०. ४-१। २६ एअमियनाणसत्ती आयत्था
चेव हंदि लोअंतं ...। धर्मसंग्रहणीगाथा ३७३ । ६ एकविंशतिभावाः स्युर्जीवपुद्गलयोर्मताः
...। ( पूर्णपद्यम् )
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલ્લેખે અને તેનાં સ્થાને.
१२ काइय अहिगरणीआ...। नवतत्त्वगाथा २२ । २५ गंतूण न परिच्छिन्दइ...। (पूर्णपद्यम् )। धर्म सं. २६ गुणः सहभावी धर्मो, यथा
गा. ३७१ । आत्मनि विज्ञानव्यक्तिश
क्त्यादिः ... ...। प्र० न० त० ५-७ । ३० चार्वाकोऽध्यक्षमेकं ...। (पूर्णपद्यम् )। इदं रत्नाकरा
वतारिकादिषु दृश्यते २७ चित्रमेकमनेकं च ....। वीतरागस्तोत्रम् १४ जं अन्नाणी कम्मं ...। पुण्यधनकथा
९ जिण अजिण ....। नवतत्त्वगाथा ५५ । ३०. जैन साङ्ख्यं तथा बौद्धं.... (पूर्णपद्यम्)। प्रमेयरत्नकोशः
पृ. ७२ । ४ द्रवत्यदुद्रुवत् ...। (पूर्णपद्यम् ) ४ द्रव्यं पर्यायवियुतं ....। (,) २१ निश्चिताऽन्यथाऽनुपपत्त्येक
लक्षणो हेतुः ...। प्र. न. त. ३-११ १४ पई सहावा वुत्ता (?)। नवतत्त्वगाथा ३७१ २१ परोपदेशसापेक्षं ...। ( पूर्णपद्यम् ) ....। २१ प्रतिबन्धप्रतिपत्तेरास्पदं दृष्टान्तः ...1 प्र. न. त.
३-४३ ॥ १४ मिच्छे सासण ...। द्वितीयकर्मग्रन्थगाथा २।
:६१:
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથી
२३ यथा चेतनाचेतनयोः ....। प्र. न. त. २३ यदुत्पत्तौ कार्यस्यावश्यं वि
पत्तिःसोऽस्य प्रध्वंसाऽभावः । प्र. न. त. ३-६१ । २७ यदु (धु ?) त्पादाद्यपेक्षातः। (पूर्णपद्यम् ) २३ यन्निवृत्तावेव कार्यस्य समु
त्पत्तिः सोऽस्य प्रागभावः। प्र. न. त. ३-५९ । २८ यस्यान्यथाऽनुपपत्तिः प्रमा
णेन न प्रतीयते सोऽसिद्धः। प्र. न. त.. - ६-४८ । २९ यस्यान्यथानुपपत्तिः सन्दि- .
ह्यते सोऽनैकान्तिकः ...। प्र. न. त. ६-५४। १६ याथार्थ्यानुभवः प्रमा ...। तर्कसंग्रहः पृ. ३४। २३ वर्णपदवाक्यात्मकं वचनम्। प्र. न. त. ४-८। २३ वर्णानामन्योऽन्यापेक्षाणां
निरपेक्षा संहतिः पदं, प
दानां तु वाक्यम् ...। प्र. न. ४-१०। '२२ विधिः सदंशः ...। प्र. न. ३-५६ । १६ विपरीतैककोटिनिष्टङ्कनं
विपर्ययः... ...। प्र. न. त. १-९। ४ शम्भुः सप्तपदार्थभङ्गिघट.
नामासूत्रयन् ज़म्भते ...। कैरवाकरकौमुदी २२ स चतुर्धा-प्रागभावः, प्रध्वं
AAA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલ્લેખો અને તેના સ્થાને.
साभावः, इतरेतराभावः,
अत्यन्ताभावश्च ...। प्र. न. त. ३-५८ । १५ संतपयपरूपणया ( ०व- नवतत्त्वगा. ४३, तथा विशेणया )
...। षावश्यकभाष्यगाथा ४०६ । १३ समई ( समिई ?) गुत्ती . परीसह
...। नवतत्त्वगाथा __ २५ । २६ स्वतोऽनुवृत्तिव्यतिवृत्ति
भाजो भावा न भावा
न्तरनेयरूपाः ...। अ. व्य. द्वात्रिंशिकापा ४ । १६ स्वपरव्यवसायि ज्ञानं
प्रमाणम् ... ... । प्र. न. त. १-२। २३ स्वरूपान्तरात् स्वरूपव्या
वृत्तिरितरेतराभावः ...। प्र. न. त. २३ स्वाभाविकसामर्थ्यसमया
भ्यामर्थबोधनिबन्धनं शब्दः। प्र. न. त. ४-११ । २२ हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंह
रणमुपनयः । ...। प्र.न. त. ३-४९।
: ६३ :
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ ગ્રંથમાં આવતા કઠિન શબ્દોને કેશ.
(અકારાદિકમથી).
अदृष्ट
શબ્દ.
અર્થ. શબ્દ. અર્થ. અ.
( વિશ્વમાં કોઈ દષ્ટિએ અભિઅક્ષા ન્યાયદર્શનના પ્રવર્તક
પણું, એકપણું. ગતમઋષિ. (નૈયાયિક
આ. ના ગુરૂ ).
આ વિશ્વાસ કરવા લાયક કર્મ, ભાગ્ય, વાસના.
પુરૂષ, હિતૈષી, મુરબ્બી. अध्यक्ष પ્રત્યક્ષ, વર્તમાનમાં | માના પૂર્વ પરંપરા, શાસ્ત્ર, જણાય તે, મુખ્ય.
સંપ્રદાય. અનુવૃત્તિ સામાન્ય, અન્વય, એક- મારી એક નાનો કાળ, જેમાં સરખો વસ્તુમાં રહેલ
અસંખ્યસમય (ક્ષણ) ધર્મ-જાતિ.
વિતે તે કાળ. બોરિઅનેક ધર્મ, વસ્તુના | કાનૂશન કરતે, રચત.
એકથી વધારે પર્યાય. શાસ્ત્ર (૦થવ) કર્મ બાંધવાનું ત્તિ સ્યાદ્વાદ.
નિમિત્ત, કર્મબંધન. અવન્તિસાધ્ય સિવાય બીજે
સ્થલે પણ રહે તેવો | કિતિદષ્ટિથી બરાબર જોઈને હત્વાભાસ.
ચાલવું તેવી સારી ગતિ. વેર જગ્યા, સ્થાન. વોચ શબ્દથી નહિ કહેવા [ ૩પમ પ્રારંભ.
, અનિર્વચનીય | ઉપયોગ જ્ઞાન, જાણવાની ક્રિયા કરતું અવિનાભાવવ્યાપ્તિ, સાથે રહેવાપણું. સામાન્ય તથા વિશેષજ્ઞાન,
': ૬૪ :
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઠિન શબ્દને કોશ.
કપાલન વસ્તુનું મૂળ કારણ, મૂળ- | રમ છેલ્લો, પાછલો. દ્રવ્ય, સમવાયિકારણ | ચાક્ષુષ આંખથી જોઈ શકાય તેવું,
રૂપ, ચક્ષુથી ઉત્પન્ન ૌલાણીજ ઉપેક્ષા, ઉદાસીનતા,
થઅલ જ્ઞાન. સમભાવ.
ચેતના જ્ઞાન, બુદ્ધિ. પવિકલ્પિત, ગણ, અતા- | ચૈતન્ય જ્ઞાન, બુદ્ધિ, આત્મત્વ.
વિક. ઔદ કણઋષિસંબંધી, | જિન િતીર્થકર. વૈશેષિક દર્શન.
શ.
શક્તિ જાણવું, નિશ્ચય કરે, જરા કડું, બલોયું, વલય.|
જ્ઞાન. જામુ કણાદઋષિ, વૈશેષિકદર્શન
નના પ્રવર્તક. ત, વિચાર, પરામર્શ, પદાર્થ. કવિ કઇદૃષ્ટિએ, કઈરીતે, | તત્ર વિચારકરવા ગ્ય, વસ્તુ. ગમે તે પ્રકારે.
તુ એથું. ઘડો.
તૃતીય ત્રીજું. ઘર, ઘડે, ઝાડ.
ત્ર ત્રણ. દાઢી, મૂછ.
રિત ત્રણ. कृत्स्न
બધું, સઘળું. ગે.
રન સાચા પદાર્થોઉપર સાચી ત્તિ મર્યાદામાં રાખવું, ગોપ-|
શ્રદ્ધા, સામાન્ય જ્ઞાન, વવું, રક્ષણ કરવું.
દેખવું. વિષય, ય, લક્ષ્ય. ! રક્ષીત્યદક્ષિણ દેશનું. શિર ધોળું, ઉવલ.
છ દર્શન, મત, આંખ. ચ.
મૂળવસ્તુ, ઉપાદાનકારણ, રંતુ ચાર.
અનુગત પદાર્થ.
कर्च
: ૬૫ :
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈની સપ્તપદાર્થો દૈત બે, જેડલું, બેપણું. | પ્રમાણ જેથી વસ્તુ જણાય તે, ધ.
સાચું જ્ઞાન. ઘુમલા ધુમાડાની રેખા ધૂમની ! અને વસ્તુને પારખનાર આત્મા. પરંપરા.
નિતિ પ્રમાણુનું ફળ. ઈન્દ્રિય gવ નિત્ય, શાશ્વત.
મનઆદિની સહાયતાથી ધ્રૌવ્ય નિત્યપણું, મૂળદ્રવ્ય.
ઉત્પન્ન થએલ જ્ઞાન. ધ્વનિ શબ્દ, અવાજ.
જ પ્રમાણથી જાણવા યોગ્ય,
પદાર્થ. નિત્ત કર્મના ક્ષયનું કારણ,
મામા પ્રમાણને માનનાર કે કર્મક્ષય.
કહેનાર, આત. *
ભ. નિ જાણવું, નિશ્ચય કરે.
મદ કુમારિક ભટ્ટ, મીમાંસક.
મ. પર્યાય વસ્તુનેફેરફારવાળો ગુણ છે.
મદાર સાધુ કે વિદ્યાર્થીઓના ધર્મ, રૂપાન્તર, અવસ્થા.
રહેવાનું સ્થાન તે મઠ, મર્ષ કપિલમુનિ, તેનું સાંખ્ય
તેથી ઘેરાએલું આકાશ તે દર્શન અથવા તેને માનનાર
મહાકાશ, મઠની જગ્યા. પુરા ઇન્દ્ર. - પર્વ પૂર્વની પહેલ | માદિત પૂજ્ય. પ્રતિ કર્મને પ્રકાર, સ્વભાવ.
મણિ રડું, રાંધવાનું સ્થાન.
મનિષ મનદ્વારા–મનથી ઉત્પન્ન પ્રતિપ એકમ.
થએલ. જ્ઞાન,મનસંબંધી. પ્રત્યક્ષ ઇન્દ્રિયમન અને આત્મા
મી મારવાડ દેશમાં થએલ, થી સાક્ષાત્ જણાય તેવું
મારવાડનું. જ્ઞાન, સ્પષ્ટ જ્ઞાન. | શિધ્યાત્રિ આત્મા ઉપર ચેટેલ પ્રત્યમિશાનભૂત અને વર્તમાનનું
ખરાબ પુદગલે, જૂઠ, મિશ્રિતજ્ઞાન.
જૂઠાણું, પદાર્થ ઉપર
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઠિન શબ્દને કોશ.
.
ય.
યથાર્થ શ્રદ્ધા નહિ થવા | → પિતા, ઉત્પન્ન કરનાર, દેનારી અતત્વબુદ્ધિ, | વ “અ” વિગેરે અક્ષર, રૂ૫. અજ્ઞાન,
વાર વાણી, સરસ્વતી, જ્ઞાન. मुहूर्त બે ઘડી. ૪૮ મિનિટ
વાનિવસન્તઋતુમાં થએલ. જેટલે કાળ.
વિદ્ધ અપૂર્ણ, અધુરૂં. vમય માટીથી બનેલ.
વિમોક્ષ મૂળથી વિનાશ, ક્ષય. gિ માટીને લે.
વિશેષ કઈ પ્રકારની વિશેષતા,
નવીનતા, વ્યતિરેક, તિન સાધુ, જૈન સાધુ.
વ્યાવૃત્તિ, વ્યતિવૃત્તિ. યુવાપલૂ એકસાથે.
વિષય- કોઈપણ ચીજ, જ્ઞાનથી योग મન, વાણી અને શરીરની
જાણવા ગ્ય ( પ્રમેય ક્રિયા, યોગ દર્શન, આ
ઘટાદિ પદાર્થ) રૂપ, ત્મસાધના.
રસ, ગંધ, શબ્દ, સ્પર્શ. योग નૈયાયિક દર્શન અને | વી આત્મશક્તિ, બળ. તેને અનુયાયી. ચતિ ભિન્ન, જૂદું જુદુ.
ચતિવા સાધ્યના અભાવમાં સાધरजत ચાંદી, રૂપું.
નને અભાવ. શાસન જીભથી ઉત્પન્ન થએલતિવૃત્તિઓ વિશેષ.
સ્વાદનું જ્ઞાન, રસજ્ઞાન. | સચવાય નિશ્ચય. લ.
ચરિ અવિનાભાવ, સાધ્ય અને સ્ટ જેનું લક્ષણ કરવું છે
હેતુનો સંબંધ. તે જાણવાયોગ્ય.
ચાવૃત્તિ વિશેષધર્મ, યતિરેક. ૌરાચિતજ ચાર્વાકદર્શન,નાસ્તિક
શ, વાદ અને તેને માનનાર.
ચાર ઇ.
શઃ આગમ પ્રમાણ, શબ્દરરોજ શબ્દથી કહેવાય તેવું.) થી થએલ જ્ઞાન.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેની સપ્તપદાથ
૨ાશ્વત નિત્ય, સ્થિર.
બે ભાગ ન થઈ શકે રિવર/કર્ષિત નામનો એક સાધુ.
તે નાને કાળ, ક્ષણ. શુત્તિ છીપ, શુક્તિ. રામાપ અપૂર્ણજ્ઞાન, ખેટું જ્ઞાનરોજ પર્વત.
સ્પતિ હમણાં, વર્તમાનમાં. ૌરિર શિયાળાનીતુમાં બનેલ. સન્માન સમૂહ, જથ્થો. श्रावण કાનથી ઉત્પન્ન થએલ | સભ્યત્વ યથાર્થ પદાર્થને યથાર્થ જ્ઞાન, શબ્દજ્ઞાન.
રીતે ઓળખાવનાર આ श्रुत શ્રુતજ્ઞાન, શાસ્ત્રથી થએલ
ભાને ગુણ, તત્ત્વ ઉપર જ્ઞાન, શાસ્ત્ર, આમ વાણી.
સાચી શ્રદ્ધા, સાચાપણું. યુતિ શ્રુતજ્ઞાન, શાસ્ત્ર. તદુરિન સાથે રહેનાર, નિમિત્તસ.
કારણ, સહાયક. ન જોડવું, મેળવવું.
રમવ સાથે રહેવું, સાથેપણું. સંયોગ બે રૂપી દ્રવ્યનું જોડાણ, સાક્ષાત્કાત્રિ પ્રત્યક્ષ કરાવનાર, ભેગું કરવું, અડવું.
દેખાડનાર, પ્રત્યક્ષજ્ઞાન. સિનિષ ભેગુ મળવું, સં યોગ– | સામાન્ય સમાનતા, અન્વય, જાતિ. સંબંધ.
પિતપદ વેતામ્બર. ન્નિધિ પાસે રહેવું, સમીપ. | સિદ્ધ કર્મથી છૂટેલ છવ, મુક્ત રસિમ તુલ્ય.
guત બુદ્ધ, ધર્મ. વપક્ષ પક્ષ-( સાધ્યના મૂળ | થાણુ હૂં.
આધાર– ) જેવું | શાન સ્પર્શથી થએલ જ્ઞાન.
બીજું સ્થાન. ચક્ર૬ અનેક દૃષ્ટિથી વસ્તુને રાતમાં સાત ભાંગા, સાત ભેદને
પારખનાર સિદ્ધાન્ત. સમૂહ. રવિ શાસ્ત્ર, સિદ્ધાન્ત, જેના | દેવામાન જઠો હેતુ
: ૬૮ :
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
મૂળ ગ્રંથ અને સંપાદકીય નેટમાં આવતા
ગ્રંથોનાં નામે. (ચકારાદિકમથી).
29 D )Bહું મૂળમાં
ન્યાયબિન્દુ કર્મગ્રંથ
પુણ્યધનકથા કેરવાકરમુદી
પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર રત્નાકરાવતારિકા
પ્રમાણુનયતત્ત્વાલક સ્યાદ્વાદમંજરી નોટોમાં
પ્રમાણમીમાંસા અદ્વૈતસિદ્ધિ
પ્રમેયરત્નકેશ અચગવ્યવચ્છેદકઠાત્રિશિકા ભગવતીસૂત્ર કર્મવિપાકકર્મગ્રંથ તત્ત્વાર્થસૂત્ર
મુક્તાવાળી યોગશાસ્ત્ર
રત્નાકરાવતારિકા તર્કસંગ્રહ
વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય દંડક
વીતરાગ સ્તોત્ર દ્વિતીયકર્મગ્રન્થ
સન્મતિતર્ક ધર્મસંગ્રહણ
,, ટીકા નવતત્ત્વ
સાંખ્યતત્ત્વકૌમુદી ન્યાયદર્શનસૂત્ર
સ્યાદ્વાદમંજરી ન્યાયદીપિકા
સ્યાદ્વાદમુક્તાવાળી छात्राणामानुकूल्याय हिमांशुविजयो मुनिः । कृतवान् सप्तपदार्यो परिशिष्टचतुष्टयम् ॥
,
ટીકા
ભાગ્ય
y, ટીકા
: ૬૯ :
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીવિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા.
_
૦
_
૦-૧૪-૦
૦
ગુજરાતી
૦
૦
જ
૦
નંબર નામ ભાષા કર્તા યા સંપાદક કિંમત ૧ વિજયધર્મસૂરિ સ્વર્ગવાસ પછી. ગુજરાતી. શ્રીવિદ્યાવિ. ૨-૮-૦ ૨ ધર્મવિયોગમાળા
સં. કાવ્ય. શ્રી હિમાંશુવિ. ૦–૨–૦ ૩ પ્રમાણનયતત્ત્વાલેક (સટીક) સં.ન્યાય ૪ શ્રાવકાચાર
હિન્દી શ્રીવિદ્યાવિ. ૦૪–૦ ૫ વિજયધર્મસૂરિ કે વચનકુસુમ , , ૦-૪-૦
૦-૪-૦ ૭ સેઈઝ ઓફ વિધર્મસૂરિ અંગ્રેજી ડૉ. કૌઝ –૪–૦ ૮ જયન્તપ્રબન્ધ
સંસ્કૃત-ગુ.શ્રી હિમાંશુવિ. ૦–૩-૦ ૯ વિજયધર્મસૂરિઅષ્ટપ્રકારી પૂજા હિન્દી શ્રીવિદ્યાવિ. ૧૪-૦ ૧૦ આબુ (૭૦ ફોટા સાથે) ગુજરાતી શ્રી જયન્તવિ. ૨-૮-૦ ૧૧ વિજયધર્મસૂરિ
ધી. ટ. શાહ ૦–૨–૦ ૧૨ શ્રાવકાચાર
શ્રીવિદ્યાવિ. ૦-૩-૦ ૧૩ શાણી સુલતા
—૩-૦ ૧૪ સમયને ઓળખો ભાગ ૨ જો ,,
૦-૧૦-૦ ૧૫ ,, ભાગ ૧ લો ,
૦-૧૨-૦ ૧૬ એન આઇડીયલમંક– અંગ્રેજી એ.જે. સુનાવાલા ૫-૦-૦ ૧૭ સમ્યવપ્રદીપ | ગુજરાતી ઉશ્રીમંગલવિ. ૧-૪-૦ ૧૮ વિજયધર્મસૂરિઅષ્ટપ્રકારી પૂજા ,, , ૦-૪-૦ ૧૯ જૈન સપ્તદાથ
સંન્યાય શ્રીહિમાંશુવિ. ૦-૫–૦ ૨૦ બ્રહ્મચર્ય દિન ગુજરાતી શ્રીવિ.ધર્મસૂરિ ૦–૩–૦ ૨૧ પ્રમાણનયતત્વાકપ્રસ્તાવના સંસ્કૃત શ્રી હિમાંશુવિ. ૦–૩–. ૨૨ ઉત્તરાધ્યયન ભાગ ૪ થે
( કમળસંયમી ટીકા) સં. શ્રીજયન્તવિ. ૩–૮–
: ૭૦ :
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગત્યના ગ્રંથ.
6 9 ૦ સમયને ઓળખો:-(ભાગ ૧ લે ને ૨ જે) સમાજનાશક રૂઢિયોની હામે બેઠે બળવો જગાડનાર, સમાજના પ્રત્યેક અંગમાં રહેલા સડાને જાહેર કરનાર અને સમાજની ઉન્નતિ માટે–સુધારા માટે સમયના સંદેશનું ન્યૂગલ ફૂકનાર લગભગ સાઠ લેખોનો સંગ્રહ આ બન્ને ભાગમાં આપવામાં આવ્યો છે. એના લેખક છે મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી, કે જેમની કલમ માટે જેનસમાજને પરિચય કરાવવાની જરૂર જ ન હોય. પહેલા ભાગની કિંમત ૦–૧૨-૦, જ્યારે બીજાની છે ૦–૧૦–૦
આબૂ –(ભાગ ૧ લો) હિંદી કે બંગાળી, ગુજરાતી કે મરાઠી, કેઈપણ ભાષામાં આબૂ પહાડની સંપૂર્ણ માહિતી અને તમામ દેખાવોના ફોટા સાથેનું જે કોઈપણ પુસ્તક બહાર પડયું હોય તો આ એક જ છે. આબૂ ઉપરનાં તમામ મંદિરે અને બીજાં તમામ દશ્યો અને તેની સાથે સાથે તેને ઈતિહાસ, તેમજ આબુની મુલાકાત લેનારાઓને માટે ન્હાનામાં નહાની ને હટામાં મોટી વસ્તુની માહિતી આ પુસ્તક પૂરી પાડે છે. હિન્દી ભાષામાં પણ છે. લગભગ ૭૫ ફટાઓ, પાકું બાઈન્ડીંગ સાથે એક બૃહદ્રગ્રન્થ હોવા છતાં કિંમત માત્ર અઢી રૂપિયા. આના લેખક છે પ્રાચીન શોધઓળના અભ્યાસી મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર:-(કમલસંયમી ટીકાયુક્ત) ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રને ચોથે ભાગ બહાર પડી ચૂક્યા છે. જેઓએ ત્રણ ભાગો ટપોટપ ઉપાડી લીધા હતા, તેમણે જલદી જ ચોથો ભાગ મંગાવી લેવો. આ ભાગની કિંમત પણ સાડાત્રણ રૂપિયા જ છે. અને તેના સંપાદક પણ મુનિરાજશ્રી જયન્તવિજયજી છે.
પ્રાપ્તિસ્થાન– મંત્રી શ્રી વિજ્યધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા.
છેટા સરાફા, ઉજજૈન (માળવા)
:
૭૧ :
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
R-54-
55503455280 'प्रमाणनयतत्त्वालोक (सटीक)
આનો કર્તા વાદિદેવસૂરિ છે. જેની સપ્તપદાથી પછી આ ગ્રંથ ભણવાથી ન્યાયનો અભ્યાસ આગળ વધે છે. મુનિશ્રી હિમાંશુવિજયજીએ આને નવી પદ્ધતિએ સંપાદિત કરી આમાં અનેક વિશેષતાઓ દાખલ કરી છે. ટીકા સહેલી અને સુંદર છે. અનેક જેન અજૈન સંસ્થાઓએ આ ગ્રંથને पाध्यममा सध्यो छे. पृ. २४० नी भित ०-१४-०५
આ ગ્રન્થ વિષે પત્રકારો શું કહે છે? તે જૂએ--
जैनदर्शनतत्त्वस्य शृङ्गग्राहिकया परिज्ञानं सम्पादयितुमिच्छतां अतीवोपयुक्तोऽयं ग्रन्थः । एतद्ग्रन्थकारस्य श्रीवादिदेवसूरेः वैक्रमे ११४३ वर्षे जन्मेति, पूर्णचन्द्र इति मातापितृभ्यां कृतं नामधेयमिति, एकविंशे वयसि, 'देवसूरिः' इति बिरुदेन सम्भाव्य आचार्यपदे स्थापित इति, अन्येन प्रौढपण्डितेन सह प्रवृत्ते वादे अनेन विजितमिति, एवमाद्यन्यदपि च प्रस्तावनायां तत्रभवता सम्पादकमहाशयेन चतुरं सप्रमाणं निरूपितमस्ति । अत इदं सुस्पष्टं ज्ञायते यत् य एवास्मद्देशे दिग्गजकल्पानां अतिप्रौढानां लोकप्रसिद्धगम्भीरविविधशास्त्रग्रन्थकाराणां महापण्डितानां कालः स एवास्यापि श्रीवादिदेवसूरेरिति । तदा-2 तनपण्डितस्वरूपानुगुणाः, प्रौढि: रामणीयकं प्रसन्नतेति सर्वे गुणा अत्र
पुष्कला दृश्यन्ते । अस्य ग्रन्थस्य प्राप्तिसमनन्तरमेव कार्यान्तरं परि- त्यज्य एकमप्यक्षरमविहाय आमूलाग्रं तमवालोकाम, तेनेदमूर्जितं
वक्तुं शक्नुमः यदेतत्तुल्यो जैनदर्शनावगमौपयिकोऽन्यो ग्रन्थः प्रायो नास्तीति । व्याख्याताऽपि अतिसरलां रीतिमवलम्ब्य अन्यूनानधिकं सर्वसुगमं व्याचष्टे। 'उद्यानपत्रिका' जूलाई १९३३
e OREOGRAPHISOFIA SHORTS
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ જૈન ન્યાયના ગ્રંથમાં શ્રી વાદિદેવસૂરિ કૃત ઉપરોક્ત ગ્રંથ બહુજ મહત્વનું સ્થાન ભોગવે છે. આ ગ્રંથ કલકત્તા, મુંબઈ અને બીજી અનેક યુનિવર્સીટીના ગ્રેજ્યુએટના કાસમાં, ન્યાય પ્રથમામાં અને એજ્યુકેશન બોર્ડમાં દાખલ થયેલ છે. એજ એ ગ્રંથની ઉપયોગિતા સિદ્ધ કરે છે. મુનિરાજશ્રી હિમાંશુવિજયજીએ હેને નૂતન દૃષ્ટિથી એડીટ કરેલ છે. એટલું જ નહિ પણ નોટ, પાઠાંતર, અનુક્રમણિકા આદિ આપી ગ્રંથ, ગ્રંથકાર અને જેન ન્યાયના વિષયમાં સારા પ્રકાશ પાડયો છે. સાથે શ્રી રામગોપાલાચાર્ય કૃત બાલાધિની નામની એક અપ્રસિદ્ધ ટીકા પણ છે કે જે ગ્રંથની શોભામાં ઓર વધારો કરે છે. એકંદરે જેને ન્યાયમાં રસલેતા દરેક વિદ્વાને માટે આ ગ્રંથ આશીર્વાદ સમાન છે, મુનિરાજશ્રી હિમાંશુવિજ્યજીની આ સાહિત્ય સેવા પ્રારંભિક છે, છતાં તેમણે ઠીક ઉન્નતિ સાધી છે એમ કબુલ્યા સિવાય ચાલી શકે તેમ નથી. - " પ્રબુદ્ધજૈન " प्रमाणनयतत्त्वालोकप्रस्तावना પ્રમાણન) તત્ત્વાલક ઉપર તેના સંપાદક મુનિજીએ ગભીરતાપૂર્ણ વિશાલ પ્રસ્તાવના લખી છે જેમાં જેને ન્યાય અને વાદિદેવસૂરિના ઈતિહાસ ઉપર સારો પ્રકાશ પાડ્યો છે. તેને અમે જૂદી પણ પ્રકાશિત કરી છે. મૂલ્ય ત્રણ આના. લખો: મંત્રી શ્રીવિયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા છોટા સરાફા-ઉજજૈન (માળવા). –=ીઝFછું -