________________
જૈની સપ્તપદાથી
( ૫ )
૭-૫ ચૈતન્યસ્ત્રરૂપ. ચૈતન્ય એટલે જ્ઞાન. જ્ઞાન એ આત્માનું અસાધારણ લક્ષણ ( ધર્મ ) છે. ન્હાનામાં ન્હાના—નિગેાદના જીવમાં પણ જ્ઞાનની માત્રા થાડા ધણા અંશે જરૂર હાય છે, જો તે ન હેાય તે તે સિવાય પોતાના આહારાદિ લેવાની ક્રિયા તે સ્વત ંત્ર રીતે કરી શકે નહિ. મુક્તાવસ્થામાં જ્ઞાનને સંપૂર્ણ વિકાસ થએલા હાય છે. નૈયાયિકા જ્ઞાનને આત્માથી તદ્દન જૂદુ' પણ આત્મામાં સમવાય સબંધથી રહેલુ માને છે, એટલે કે જ્ઞાનને આત્માના સ્વભાવ ( ધર્મ ) નથી માનતા. તેના વિરોધ માટે આ વિશેષણ અપાયું છે. સાંખ્યા આત્માને લત્તાં, મોત્તા, અને રિળામી માને છે. ( જૂએ–સાંખ્યતત્ત્વ કૌમુદી ). તૈયાયિક વિગેરે આત્માને સત્ર વ્યાપ અને પ ( નિત્ય) માને છે. ( જાએ-મુક્તાવલી ). અદ્વૈત વેદાન્તી બધા આત્માઓને એકજ ‘ બ્રહ્મ ’ માને છે. એ બધી કલ્પનઓને વિરોધ કરવા આત્માને માટે આ બધાં વિશેષણા જૈને એ આપ્યાં છે.
( ૬ )
૭-૧૭ શત્રાળ...પાંચ ઇંદ્રિય, મન, વચન, કાય, શ્વાસેાવાસ અને આયુષ્ય, એ કુલ દશ પ્રાણ છે. ( જૂઓ-નવતત્ત્વ. ગાથા ૭ મી). આ દશ પૈકીના ચાર પ્રાણ તે ઓછામાં ઓછા કાપણુ સ’સારી જીવને હાયજ. પૉંસિ પૈકીના ઘણાખરા ભેદ પ્રાણમાં પણ ગણાવ્યા છે. તે તેમાં શે। ભેદ છે ? એના ઉત્તરમાં સમજવાનુ` કે પર્યાપ્તિ એટલે નિષ્પત્તિ, તે પ્રાણાને ઘડે છે, એટલે તે કારણ છે અને પ્રાણા કાર્ય છે. ક યુક્ત–સંસારી જીવના આ દ્રવ્ય પ્રાણા છે. ભાવપ્રાણા તા દરેક જીવના જ્ઞાન દર્શનાદિ છે. જે જીવમાત્રમાં હમેશાં હાય છે, એટલેજ જ્ઞાનાદિ એ જીવનું અસાધારણ લક્ષણ છે.
: ૩૬ :
