________________
નોટા અને વિચારણા.
( ૧૦ )
૧૦-૫ ધર્મદ્રવ્ય...જીવ અને પુદ્ગલ એ બને મળેલાં કે જૂદાં જૂદાં પાતપોતાના સ્વભાવખળથી ગતિ કરતાં હાય તેમાં મદદ રૂપે ગતિમાં સહાય કરનાર જે નિમિત્ત રૂપ પદાર્થ તેનું નામ છે ધર્મદ્રવ્ય— ધર્માસ્તિકાય. તેમ પેાતાના સ્વભાવથી જ સ્થિરતા કરતાં જીવ અને પુદ્ગલની સ્થિરતામાં જે નિમિત્ત રૂપ દ્રવ્ય તે છે અધર્મ દ્રવ્ય-અધર્માસ્તિકાય. અહિં ગતિથી હાલવું, ચાલવું, ચઢવુ', ઉતરવું, કૂદવું, ગાળ કરવું, વિગેરે શરીરની તમામ જાતની ક્રિયા સમજવી. તેમ સ્થિતિથી શરીરની તમામ ક્રિયાને અભાવ સમજવા. આ બંને દ્રવ્યે નિત્ય, સ્થિર, સંપૂર્ણ લેાકવ્યાપી, અને અસ`ખ્યાત પ્રદેશવાળા છે. ( ભગવતી સૂત્ર શતક ૨, ઉદ્દેશક ૧૦ માં એ વિષે સારી ચર્ચા છે. )
કેટલાક લોકો આ બન્ને દ્રવ્યાને ધર્મ-પુણ્ય અને અધ–પાપ તરીકે માને અને મનાવે છે; પણ જૈનસિદ્ધાન્તની દૃષ્ટિએ એ તેમની ભ્રાન્તિ છે. દરેક કાર્યમાં ઉપાદાન ( મૂળ ) કારણુ-અસાધારણ કારણુ સિવાય નિમિત્ત કાની પણ અવશ્ય અપેક્ષા રહે છે. નિમિત્ત કારણુ સિવાય કોઇપણ કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી એ રીતે જીવ અને પુદ્ગલ ( જડ ) ગતિ અને સ્થિતિ કરે, તેમાં ઉપાદાન કારણુ તે તે પાતે જ છે; પણ તેમાં નિમિત્ત કારણ કોણ ? તે માનવું તે। પડશે જ. તેથી જીવ અને પુદ્ગલને ગતિ અને સ્થિતિમાં જે નિમિત્ત રૂપ સહાયક કારણુ હાય તેનું નામ જૈનને અનુક્રમે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય રાખ્યું છે. વળી જો ગતિ અને સ્થિતિને મર્યાદિત કરવામાં કાપણ કારણ ન માનીએ તા જીવ અને પુગળ પેાતાના સ્વભાવથી ગતિ કરતાં કાઇ કાળે સાવ વિખૂટા પડી જશે. એટલે કે એક દ્રવ્ય લાકમાં અને ખીજું દ્રવ્ય અલાકમાં ચાલ્યુ જશે. આ આપત્તિને
: ૪૧ :
