________________
જૈની સપ્તપદાથી
ટાળવા માટે જીવ અને પુદગલની ગતિ અને સ્થિતિને મર્યાદિત કર વાનું કઈ પણ કારણ માનવું જોઈએ. અને તે જે કારણ હોય તેનું નામ ધર્મ-ધર્માસ્તિકાય અને અધર્મ-અધર્માસ્તિકાય છે. નામ ગમે તે રાખો. નામમાં કોઈને વિરેધ નથી; પણ પદાર્થ તે માનવ જ જોઈએ. આગમ સિવાય તર્કથી પણ તે બન્ને દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે. અનેકાર્થક શબ્દ હોવાથી ધર્મને અર્થ પુણ્ય અને અધર્મને અર્થ પાપ થાય છે ખરો, પણ દ્રવ્ય નિરૂપણના પ્રસંગમાં તો અહિં ગતિ સ્થિતિમાં સહાયક દ્રવ્યોને જ અર્થ કરવો જોઈએ. “હરિ” શબ્દને કૃષ્ણ, ઈન્દ્ર, ઘેડે, વાંદરે વિગેરે અનેક અર્થો થવા છતાં કૃષ્ણના પ્રસંગમાં તે હરિને અર્થ કૃષ્ણ જ કરાશે અને ઇન્દ્રના પ્રસંગમાં ઇન્દ્ર જ કરાશે. બીજે નહિ.
( ૧૧ ) ૧૧–૧૬ નિત્યક્ષ વISSારમાળsઈયાતા .....કાળ માટે અહિં લખ્યું છે કે –તે નિત્ય, લેકવ્યાપ્ત અને અસંખ્યાત પ્રદેશવાળે છે” આ ઉલ્લેખથી કેટલાકને આશ્ચર્ય થશે અથવા ગ્રન્થકારની ભૂલ જણાશે. કેમકે અત્યારે આપણામાં આવી એકાંત માન્યતા છે કે –“કાળ દ્રવ્ય નથી, સમયરૂપ હોવાથી તેના પ્રદેશો પણ નથી.” પણ આશ્ચર્ય લગાડવાની કશી જરૂરત નથી. – જૈન આગમાં પર્યાય-(ભેદ ) નયની દષ્ટિએ કાળને પણ દ્રવ્ય માન્યું છે. જેમ 'कति णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! छ दव्वा पण्णत्ता, तं जहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिIS, કામ” ભગવાન મહાવીરને પુછયું કે –કેટલા દ્રવ્યો છે? ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે –“હે મૈતમ! છ દ્રવ્યું છે, તે આ પ્રમાણે – ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશ, પુદગળ, જીવ અને કાળ.”
કાળને દ્રવ્ય માનવાવાળાની યુક્તિ છે કે -ગૃહજુવાનપણાનું જ્ઞાન, કાળકૃત
:
૨ :
