________________
જેની સપ્તપદાથી
અને મન વિગેરે ઈકિયેની સહાયતાથી આત્માને રૂપાદિ અને સુખાદિનું જે જ્ઞાન થાય છે તે બધું ખરી રીતે તે “પરીક્ષ” જ કહેવાય. ઇન્દ્રિ અને મન જડ છે. તે ચૈતન્ય ( જ્ઞાન ) સ્વરૂપ આત્માથી પર–જુદાં છે એટલે પક્ષ કહેવાય છે. તત્વદૃષ્ટિથી આમ હેવા છતાં વ્યવહારમાં આંખ, કાન વિગેરેથી ઉત્પન્ન થતું રૂપાળુિં જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ મનાય છે, તેમ તૈયાયિક, વૈશેષિક, શ્રાદ્ધ અને સાંખ્યાદિ દર્શને પણ પ્રસ્તુત જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ માનવા લાગ્યા તેથી શ્રીઉમાસ્વાતિ પછીના જિનભદ્રક્ષમાશ્રમણ, દેવવાચક, હરિભદ્રસૂરિ વિગેરે જૈનલેખકોએ આ પક્ષ જ્ઞાનને “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” તરીકે માન્યું છે. “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” એટલે વ્યવહારિક દૃષ્ટિથી–લૈકિક પ્રત્યક્ષ.
( ૨૬ ) ૧૮-૧૭ ધારા...યાદ કરી શકાય તેવું જ્ઞાન. ધારણ કરવું તેનું નામ ધારણું”. નિશ્ચિત જ્ઞાનનું નામ “અવાય છે. (તસ્ત્રાથદિમાં “અપાય” લખ્યું છે, જે અવાય ભવિષ્યમાં સ્મરણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન કરવા જેટલો મજબૂત થાય તેનું નામ છે “ધારણું”. તેના અનંત ભેદે થઈ શકે છે. મતલબ કે ધારણું એ અવાયના સંસ્કારનું વિકસિત પરિણામ છે. નૈયાયિક ધારણાને “સંસ્કાર ” કહે છે. પણ તેઓ સંસ્કારને જડ માને છે. ધારણાથી કાળાન્તરમાં સ્મૃતિ-સ્મરણ પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિ થાય છે. “મવિભુતિ” એ અવાય પછી થનારે ધારણનો જ એક ભેદ છે. આ બધા જ્ઞાનના જ પર્યાયો-આકારે છે. ધારણ વધારેમાં વધારે અસંખ્ય વર્ષો સુધી ટકી શકે છે. જૂઓ-વિશેષાવશ્યકભાષ્ય.
પ્રત્યક્ષની જેમ પરીક્ષમાં પણ ધારણ થાય છે, અવધાન, કલ્પના, તર્ક, સમસ્યાપૂર્તિ વિગેરેમાં ધારણાની બહુ મેટી સહાયતા છે. વિજળી
: ૫૦ :
