________________
જેની સપ્તપદાર્થો
જ્ઞાનને વિકાસ થતાં આત્માને “કાંઈક છે” એવું સામાન્ય જ્ઞાન થાય છે. આને જેને “ દર્શન ” કહે છે. તે પછી જે અવગ્રહ-જ્ઞાન થાય છે. તેનું નામ “અથવપ્રદુ' છે. અર્થાવગ્રહ પછી જ્ઞાનની સામગ્રી મળતાં ધારણા સુધી જ્ઞાન થાય છે. ઈન્દ્રિો અને જ્ઞાનવિષે મહત્ત્વની વિચારપૂર્વક ચર્ચા વિશેષાવશ્યકભાષ્ય અને પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રમાં કરી છે. જિલ્લાસુએ ત્યાંથી જોઈ લેવી.
( ૨૦ ) ૧૯-૭ સેવનાર...દેવ અને નરક ભવમાં ત્યાંના દરેક જીવને જન્મથી જ “અવધિજ્ઞાન” હોય છે. સારા જીવને સમ્યફ અને ખરાબને મિથ્યાજ્ઞાન હોય છે. તેમને આ જ્ઞાન મેળવવા ત્યાં કોઇજાતને પ્રયાસ કરવો પડતો નથી. તેથી જ તેમનું અવધિજ્ઞાન “મવત્રત્ય” ભવ-જન્મ કારણવાળું કહેવાય છે. જ્યારે મનુષ્ય અને તિર્યંચને તેમ હેતું નથી. તેઓને તે તપસ્યાદિ સાધન દ્વારા અવધિજ્ઞાનને રોકનાર કર્મોને નાશ ક્યથી અવધિજ્ઞાન સાંપડે છે. તેથી કરીને તેમનું (મનુષ્ય અને તિર્યંચનું) જ્ઞાન “પુત્રત્ય” ગુણજન્ય કહેવાય છે. (જૂઓ તત્ત્વાર્થભાષ્ય ૧-૨૩.) “ગુણપ્રત્યય અવધિ સાધુને જ થાય” એમ આ મૂળ ગ્રંથકારે કહ્યું છે તે તથ્ય જણાતું નથી. વિશિષ્ટ ગુણેથી ગૃહસ્થ અને તિર્યંચ સુદ્ધાને પણ આ જ્ઞાન થઈ શકે છે. હાં “મનઃપર્યવજ્ઞાન તે વિશિષ્ટ સાધુને જ થાય” એમ કહી શકાય (જૂઓ પ્રમાણમીમાંસા ૧-૧-૨૦ સૂત્રની ટીકા, આહંત મત પ્ર૦ ની આવૃત્તિ પૃષ્ઠ ૨૬). અવધિને અર્થ “હદ” થાય છે. અમુક કાળ કે પ્રદેશની હદ સુધીનું જ્ઞાન તે “અવધિજ્ઞાન'. મનથી કરેલ વિચારેનું જેથી નિશ્ચિત જ્ઞાન થાય તે “મન:પર્યાય જ્ઞાન” કહેવાય. આ બંનેમાં ઈન્દ્રિય વિગેરે બાહ્ય સાધનની જરૂર પડતી નથી તેથી તે પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
: પર :
