________________
(૩) વિભાવ દ્રવ્ય વ્યંજન પર્યાય
જીવદ્રવ્ય આશ્રયીને-જીવની ચારગતિ અથવા ચોરાશી લાખ જીવાયોનિ. પુદ્ગલ દ્રવ્ય આશ્રયીને-દ્વિઅણુ, ત્રિઅણુ ઇત્યાદિ.
(૪) વિભાવ ગુણ વ્યંજન પર્યાય
જીવદ્રવ્ય આશ્રયીને-જીવના મતિ વગેરે. તથા પુદ્ગલ દ્રવ્ય આશ્રયીને-રસથી રસાંતર, ગંધથી ગંધાંતર, વર્ણથી વર્ષાંતર અને સ્પર્શથી સ્પર્શાતર. ઉક્ત એ ચાર વ્યંજનપર્યાય જાણવા. વળી એકત્વ અને પૃથ પ્રમુખ પણ પર્યાયનાં લક્ષણ છે.
આજ કથનને સ્પષ્ટ કરી શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં આવતી ગાથા નીચે પ્રમાણે છે –
“एगत्तं च पुहत्तं च संखा संठाणमेव च । संजोगो य विभागो य पज्जवाणं तु लक्खणं ॥” એકત્વ, પૃથક્ત્વ, સંખ્યા, સંસ્થાન, સંયોગ, વિભાગ અને (૨) થી પર, અપર, દૂર, નજીક, નવું, જુનું એ વગેરે પર્યાયનાં લક્ષણ છે.
ભિન્ન ભિન્ન પરમાણુનો બનાવેલો છતાં આ ઘટ છે, એવા પ્રકારનું એકત્વ રૂપ જ્ઞાન જેના દ્વારા થાય તે "એકત્વ પર્યાય" જાણવો. તથા આ વસ્તુ આનાથી ભિન્ન છે, અથવા આટલી સંખ્યામાં છે, અથવા આવા પ્રકારના આકારની છે, અથવા આની સાથે સંયુક્ત છે, અથવા આથી વિયુક્ત છે, નવી કે જુની છે; ઇત્યાદિ જ્ઞાન જેણે ફરીને થાય છે તે દ્રવ્યના પર્યાય સમજવાના છે. આ પ્રમાણે પર્યાયના અનેક લક્ષણ છે.
15
