________________
(૧) સ્વજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર
પોતાની જાતિની અપેક્ષાએ જે વ્યવહાર થાય તે સ્વજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે. જેમકે-પરમાણુ જ્યારે સ્કંધમાં જોડાયેલો હોય ત્યારે તે પ્રદેશ તરીકે કહેવાય છે. અનેક પ્રદેશો સાથે સમ્બન્ધવાળો હોવાથી તે બહુપ્રદેશી તરીકે પણ કહી
શકાય.
બહુપ્રદેશી થવાની યોગ્યતા લક્ષ્યમાં લઇને કેવલ સ્વતંત્ર પરમાણુને બહુપ્રદેશી તરીકે જો કહીએ તો તે સ્વજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર કહેવાય. અહીં તો કેવલ સ્વતંત્ર પરમાણુ છે. સ્કંધમાં જોડાએલ નથી માટે અપ્રદેશ છે આમ હોવા છતાં પણ તે કેવલ સ્વતંત્ર પરમાણુને તેની જાતિની અપેક્ષા લક્ષ્યમાં રાખીને જે બહુપ્રદેશી તરીકે કહ્યો તે સ્વજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર થયો એમ સમજવું.
(૨) વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર
વિજાતિની અપેક્ષાએ જે વ્યવહાર થાય તે વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે.
જેમકે-મતિજ્ઞાન એ અરૂપી આત્માનો ગુણ છે. અને મૂર્તપણું એ રૂપી પુદ્ગલનો ગુણ છે. આમ હોવા છતાં પણ તેમાં ઉપચાર કરવા પૂર્વક "મતિજ્ઞાન મૂર્ત છે." એમ જે કહેવું તે વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર છે.
અર્થાત્-મતિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનારા સાધનો ઇન્દ્રિયો અને વિષયના સમ્બન્ધો વગેરે સર્વ મૂર્ત છે, માટે અમૂર્ત એવું મતિજ્ઞાન પણ મૂર્ત છે એવો જે ઉપચાર કરાય છે તે વિજાતીય છે. આ વિજાતિ-અસદ્ભૂત વ્યવહાર સમજવો.
38
