________________
વર્તમાનમાં જે રાજા, મહારાજા કે પ્રધાન હોય તેને જ રાજા, મહારાજા કે પ્રધાન કહે છે જેવી રીતે વ્યવહારનય સામાન્યને વ્યવહારોપયોગી ન હોવાથી સત તરીકે માનતો નથી, તેવી રીતે વ્યવહાર નયના વિષયભૂત અતીત, આનગત્ અને પરકીય વસ્તુને પણ વ્યવહારોપયોગી ન હોવાથી આ ઋજુસૂત્ર નય પણ સત્ તરીકે માનતો નથી. અર્થાત્-પ્રયોજન સાધક નથી, માટે અતીત, અનાગત કે પરકીય વસ્તુ અસત છે. સાંપ્રતકાલીન સ્વકીય વસ્તુ જ સત્ છે.
આથી ઋજુસૂત્ર નય એમ કહે છે કે-મારે તો ભૂતકાળનું કે ભવિષ્યકાળનું શું કામ છે ? ભૂત અને ભવિષ્ય એ તો કુટિલપણાનાં લક્ષણ છે. મારે તો કામ છે કેવલ વર્તમાનકાળનું જ. તેમાંય સ્વકીય વસ્તુનું જ, નહીં કે પરકીય વસ્તુનું.
આ નય પણ બે પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્રનય અને (૨) સ્થૂલ ઋજુસૂત્રનય.
તેમાં (૧) સૂક્ષ્મ ૠજુસૂત્ર નય - સર્વ પર્યાય ને ક્ષણિક માને છે.જેમકે- "પર્યાય એક સમય જ રહે છે." અર્થાત્ પ્રતિક્ષણે પ્રત્યેક ફરે છે. સમય ફરતાં પર્યાય ફરે એ કથન સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિપૂર્વક વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટપણે જણાય છે.
(૨) સ્થૂલ ૠજુસૂત્ર નચ - દીર્ધકાળ પર્યંત એટલે લાંબા કાળ સુધી રહેતા પર્યાયને પણ માન્ય રાખે છે. જેમકે"મનુષ્યાદિ પર્યાય તેના આયુપ્રમાણ કાલ ટકે છે" અર્થાત્ મનુષ્ય-દેવ વગેરે પર્યાયો છે. તેને આ સ્થૂલ ઋજુસૂત્રનય માન્ય રાખે છે.
પર્યાયર્થિકનયનો આ પ્રથમ પ્રકાર (પહેલો ભેદ છે.)
43
