________________
છે તેથી જીવને પુદ્ગલ કહી શકાય. આ દ્રવ્યમાં દ્રવ્યનો ઉપચાર થયો. (૨) દ્રવ્યમાં ગુણનો ઉપચાર
"આત્માની કૃષ્ણ લેશ્યા." આમાં લેશ્યા એ આત્માની પરિણતિ અર્થાત્ આત્માનો ભાવ છે અને અરૂપી ગુણ છે. તેમાં જે કૃષ્ણ વર્ણ છે તે પુદ્ગલનો ગુણ છે. અહીં લેશ્યારૂપી આત્મગુણમાં કૃષ્ણવર્ણ એ પુદ્ગલનો ઉપચાર કરવામાં આવ્યો છે. એ જ પ્રમાણે આત્માની નીલ લેશ્યામાં, કાપોત લેશ્યામાં, તેજો લેશ્યામાં, પદ્મલેશ્યામાં અને શુકલલેશ્યામાં પણ સમજવું. આ દ્રવ્યમાં ગુણનો ઉપચાર થયો.
(૩) પર્યાયમાં પર્યાયનો ઉપચાર
"હાથી-અશ્વનો સ્કંધ." આમાં હાથી-ઘોડા એ આત્મદ્રવ્યના અસમાન જાતિ દ્રવ્ય પર્યાય છે. તેમાં જે સ્કંધ છે તે પુદ્ગલના પર્યાય છે. તેનો ઉપચાર અહીં કરવામાં આવ્યો છે. અર્થાત તે પર્યાયને પુદ્ગલ સ્કંધરૂપે ઓળખાવા એ આત્મા-દ્રવ્ય પર્યાયમાં પુદ્ગલ દ્રવ્ય પર્યાયનો ઉપચાર કર્યો છે, એમ કહેવાય. આ પર્યાયમાં પર્યાયનો ઉપચાર થયો. (૪) દ્રવ્યમાં ગુણનો ઉપચાર
"હું ગૌરવર્ણો છું., હું શ્યામવર્ણો છું." એટલે હું ઉજળો છું, હું કાળો છું એમ કહેવાય છે. આમાં હું એ આત્મદ્રવ્ય છે. તેમાં જે ગૌરવર્ણ કે શ્યામવર્ણ છે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યનો ગુણ છે. તેનો કે ઉપચાર અહીં કરવામાં આવ્યો છે.
અર્થાત્-આત્મા અરૂપી છે. તે કાંઇ ધોળો કે કાળો નથી. ધોળા કે કાળા તો પુદ્ગલો છે.
35
