________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છટા બોલ છે. એ ત્રણ પ્રકારે કાળ સિવાયના પાંચેય દ્રવ્યોની વિચારણા કરાય છે જેથી તે પાંચેય દ્રવ્યોના સ્વરૂપનો સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ સ્વરૂપે બોધ થાય છે. મૂળ બોલ :
(D) દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય એ ત્રણેય ઉપચારથી - સ્કંધ, દેશ અને - પ્રદેશરૂપ હોવાથી નવ પ્રકારે છે. ભાવાર્થ :
દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયએ ત્રણેય ઉપચારથી સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશરૂપ હોવાથી નવ પ્રકારે તેના ભેદોની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ ધર્માસ્તિકાયદ્રવ્ય, ધર્માસ્તિકાયના ગુણો અને ધર્માસ્તિકાયના પર્યાય-એ ત્રણેનો ઉપચાર કરીએ તો ધર્માસ્તિકાયરૂપ સ્કંધમાં તે ત્રણેની પ્રાપ્તિ થાય છે; કેમ કે ધર્માસ્તિકાય અખંડ એક દ્રવ્ય છે, જે સ્કંધરૂપ છે, તે દ્રવ્યરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં ગતિસહાયક ગુણ વર્તે છે, તેથી ધર્માસ્તિકાયનો સ્કંધ ગુણરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે અને તે ધર્માસ્તિકાયના સ્કંધમાં પ્રતિક્ષણ નવા નવા પર્યાયો થાય છે તેને આશ્રયીને ધર્માસ્તિકાયનો સ્કંધ પર્યાયરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. માટે ધર્માસ્તિકાય સ્કંધમાં દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયનો ઉપચાર કરવાથી તેના ત્રણ ભેદો પ્રાપ્ત થયા. તે રીતે ધર્માસ્તિકાયનો એક દેશ ગ્રહણ કરીને વિચારવામાં આવે તો તે દેશ દ્રવ્યરૂપ છે, તે દેશમાં વર્તતો ગતિસહાયક ગુણ છે તે અપેક્ષાએ તે દેશ ગુણરૂપ છે અને તે દેશ પ્રતિક્ષણ અન્ય અન્ય પર્યાયરૂપે થાય છે તેથી તે દેશ પર્યાયરૂપ છે માટે દેશના પણ ત્રણ ભેદો પ્રાપ્ત થાય.
તે રીતે ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ ગ્રહણ કરીને વિચારીએ તો તે પ્રદેશ દ્રવ્યસ્વરૂપ છે; કેમ કે દ્રવ્યનો જ પ્રદેશ છે. વળી, ગુણસ્વરૂપ છે; કેમ કે ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશમાં પણ ગતિસહાયકરૂપ ગુણ છે. વળી, તે પ્રદેશ પર્યાયસ્વરૂપ પણ છે; કેમ કે ધર્માસ્તિકાય અખંડ દ્રવ્ય હોવાથી તેમાં પ્રતિક્ષણ જે પરાવર્તન થાય છે તે સર્વ પ્રદેશોમાં થતું હોવાથી વિવણિત પ્રદેશમાં પણ પર્યાયની પ્રાપ્તિ છે. આ રીતે નવ પ્રકારની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયને જાણવા માટે સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશને આશ્રયીને સૂક્ષ્મ વિચારણા કરવાથી દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના જ નવ ભેદોની પ્રાપ્તિ થાય છે.
