________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલા મૂળ બોલ :
(૩) પર્યાયના ભેદો - (a) વ્યંજનપર્યાય, (b) અર્થપર્યાય. ભાવાર્થ -
દરેક પદાર્થ દ્રવ્ય અને પર્યાયસ્વરૂપ છે. દ્રવ્યમાં વર્તતા પર્યાયોને જોનારી જુદી જુદી દૃષ્ટિઓ છે. તેથી પર્યાયના બે ભેદો પ્રાપ્ત થાય છે (a) વ્યંજનપર્યાય અને (b) અર્થપર્યાય. મૂળ બોલ :
(a) ત્રિકાલસ્પર્શી પર્યાય, તે - વ્યંજનપર્યાય.
(b) સૂક્ષ્મ વર્તમાનકાળસ્પર્શી પર્યાય, તે - અર્થપર્યાય. ભાવાર્થ -
(a) વ્યંજનપર્યાય - ત્રણકાળમાં સ્પર્શનારો જે પર્યાય છે તે વ્યંજનપર્યાય છે. જેમ પોતાનો આત્મા જન્મથી માંડીને મૃત્યુ સુધી મનુષ્યરૂપે છે એમ પ્રતીત થાય છે, ત્યાં આત્માનો મનુષ્યત્વપર્યાય ત્રણ કાળને સ્પર્શનારો છે અર્થાત્ જન્મથી માંડીને મૃત્યુ સુધી “હું મનુષ્ય છું,’ ‘મનુષ્ય છું' એ પ્રકારની પ્રતીતિ ત્રણે કાળમાં સ્પર્શનારી છે. જેમ વર્તમાન તરુણકાળના સમયની પ્રતીતિ પૂર્વના બાલ્યકાળને સ્પર્શનારી છે અને ઉત્તરના વૃદ્ધકાળને સ્પર્શનારી છે. ત્રણે કાળમાં જીવને મનુષ્યરૂપે વ્યક્ત કરનાર તે પર્યાય છે માટે વ્યંજનપર્યાય છે.
(b) અર્થપર્યાય - સૂક્ષ્મ વર્તમાનકાળસ્પર્શી જે પર્યાય છે તે અર્થપર્યાય છે. જેમ, પોતાના આત્મામાં વર્તમાનમાં જે બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા કે વૃદ્ધાવસ્થા હોય તેટલા પર્યાયને સ્પર્શનારી દૃષ્ટિથી જે પર્યાય દેખાય તે અર્થપર્યાય છે અર્થાત્ વર્તમાન ક્ષણે જે અવસ્થામાં વિદ્યમાન હોય તે અવસ્થાને બતાવનાર તેનો ભાવ તે તેનો અર્થપર્યાય છે. જેમ વર્તમાન બાલ્યકાળની ક્ષણમાં જે બાલ્યભાવ વર્તતો હોય, યુવાકાળમાં જે તરુણભાવ વર્તતો હોય અને વૃદ્ધાવસ્થામાં જે વૃદ્ધભાવ વર્તતો હોય તે તેનો અર્થપર્યાય છે. મૂળ બોલ :| (a) વ્યંજનપર્યાયના ૨ ભેદ – (૧) દ્રવ્યથી, (૨) ગુણથી.
