________________
૭૬.
દ્રવ્ય-ગુણ-પથના રસના છૂટા બોલ વર્ણનું અને ઘટના આકારનું પણ સંવેદન થાય છે. વળી તે જ્ઞાનનો વિષય પરદ્રવ્ય હોવાથી સ્વનિરૂપિત વિષયતાસંબંધથી જ્ઞાન ઘટમાં રહે છે, તેથી ઘટમાં સ્વનિરૂપિત વિષયતાસંબંધથી બોધ રહેલો છે તે ઘટનો ઉપચરિત સ્વભાવ છે.
આ ઉપચરિત સ્વભાવના બે ભેદો છે :
(i) કર્મજન્ય (સંસારીને) :- ગાડું ચલાવનારને ગોહક કહેવાય છે. વસ્તુતઃ ગાડું બળદથી સહજ ગમન કરે છે પરંતુ તેમાં ઉપચારથી ગોર્વાહકને નિમિત્તકારણ તરીકે સ્વીકારાય છે અને તે કર્મભનિત ઉપચરિત સ્વભાવ છે; કેમ કે અન્યને ગમનાદિ ક્રિયામાં નિમિત્ત થનાર કર્મવાળા સંસારી જીવો છે, તેથી તે ઉપચરિત સ્વભાવ કર્મભનિત છે. તે રીતે કોઈ પુરુષ પોતાના સોપક્રમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સમ્યગૂ ઉપયોગ દ્વારા ક્ષયોપશમરૂપે પરિણમન પમાડવા યત્ન કરે છે ત્યારે તે જીવનો પ્રયત્ન સોપક્રમ કર્મને ક્ષયોપશમરૂપે પરિણમન પમાડવા માટે પુરુષકારરૂપે પ્રવર્તે છે. તે પુરુષકાર કરવામાં તે પુરુષ સ્વયં સમર્થ ન હોય તો ઉપદેશકના વચનથી તે પ્રકારનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે તે ઉપદેશકમાં “આ જીવને જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ કરાવવાનો ઉપચરિત સ્વભાવ છે” તેમ સ્વીકારવામાં આવે છે. વસ્તુત: તે ઉપદેશક સ્વપ્રયત્નથી સ્વપરિણામને જ કરે છે, અન્યના પરિણામને કરતો નથી, છતાં અન્યના ક્ષયોપશમમાં નિમિત્તકારણ હોવાથી તેમાં અન્યના ક્ષયોપશમનો ઉપચરિત સ્વભાવ કહેવાય છે. આ પ્રકારનો ઉપચરિત સ્વભાવ ઉપદેશકાદિમાં તે પ્રકારના કર્મથી જન્ય છે જે ઉપચરિત સ્વભાવ સંસારી જીવોમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે કર્મજન્ય ઉપચરિત સ્વભાવ સંસારી જીવોનો વિશેષ સ્વભાવ છે.
(ii) સ્વભાવજન્ય (સિદ્ધને) :- સિદ્ધના જીવોમાં સ્વભાવજન્ય ઉપચરિત સ્વભાવ પ્રાપ્ત થાય છે; કેમ કે સિદ્ધના જીવો જેમ સ્વભાવથી પોતાના જ્ઞાનનું વેદન કરે છે તેમ જગતના સર્વ પદાર્થોનું પણ વેદન કરે છે. આ પ્રકારે પર પદાર્થોનું જ્ઞાનથી વેદન એ સ્વભાવજન્ય સિદ્ધનો ઉપચરિત સ્વભાવ છે અને આ સ્વભાવ સિદ્ધના જીવમાં પ્રાપ્ત થાય છે માટે વિશેષ સ્વભાવ છે.
