________________
૮૬
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના સસના છૂટા બોલ ભાવાર્થ :
પરમભાવગ્રાહકનયથી કાળરૂપ એક સમયમાં એકપ્રદેશતા છે અને પુદ્ગલના પરમાણુમાં એકપ્રદેશતા છે; કેમ કે વર્તમાન કાળ એકસમયપ્રમાણ છે અને પૂર્વના તથા ઉત્તરના સમયો સાથે વર્તમાનના સમયનો પરસ્પર કોઈ સંબંધ નથી, તેથી કાળમાં એકપ્રદેશતા છે. કાળમાં રહેલો એકપ્રદેશત્વ સ્વભાવ કાળનો પરમભાવ છે. તેથી પરમભાવગ્રાહકનયથી કાળમાં એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવ છે. વળી, પુદ્ગલના પરમાણુમાં પ્રદેશો નથી પરંતુ પૃથક્ એકપ્રદેશસ્વરૂપ પરમાણુ છે તેથી તેમાં એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવ વિદ્યમાન છે, જે પરમાણુનો પરમભાવ છે. માટે પરમભાવગ્રાહકનયની દૃષ્ટિથી પુદ્ગલના પૃથક્ પરમાણુમાં એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવ છે.
વળી, ભેદકલ્પનારહિત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ કાળ અને પુદ્ગલપરમાણુ સિવાયનાં ચાર દ્રવ્યોમાં અર્થાત્ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય એ ચારેય દ્રવ્યોમાં એકપ્રદેશતા છે; કેમ કે ભેદ કલ્પનારહિત શુદ્ધ દ્રવ્યને જોનારી નદૃષ્ટિ અખંડદ્રવ્યને બતાવે છે. તેથી અખંડ એવા ધર્માસ્તિકાયનો ભેદકલ્પનાથી વિચાર કરીએ તો અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું હોવા છતાં અખંડ હોવાને કારણે ભેદની કલ્પના ન કરવામાં આવે તો તે ધર્માસ્તિકાય એક હોવાથી એકપ્રદેશત્વ સ્વભાવવાળું છે. આ રીતે અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય પણ અખંડ એકદ્રવ્ય હોવાથી એકપ્રદેશીત સ્વભાવવાળાં છે. વળી, અનંતા જીવોમાંથી પ્રત્યેક જીવને ગ્રહણ કરીને વિચારીએ તો તે તે જીવ અખંડ એકદ્રવ્ય છે. તેથી કલ્પનાથી તેના ભેદો ન વિચારીએ અને વાસ્તવિક એવી તેની અખંડતાનો વિચાર કરીએ તો તે જીવદ્રવ્ય પણ એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવવાળું છે અર્થાત્ પરમાણુપ્રમાણ એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવવાળું નહીં; પરંતુ સ્વઆત્મપ્રદેશોના સમૂહરૂ૫ અખંડ એકદ્રવ્ય સ્વરૂપ એકપ્રદેશીત્વ સ્વભાવવાળું છે. વળી, પુદ્ગલોમાં પરમાણુને છોડીને ચણકાદિ સ્કંધો ભેદ પામવાના સ્વભાવવાળા હોવાથી ભેદની કલ્પનારહિત શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ પણ તેઓને અખંડ એકદ્રવ્ય સ્વીકારાતા નથી; કેમ કે તેઓના ભેદ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે તેથી તે સ્કંધોમાં એકપ્રદેશત્વ સ્વભાવ નથી.
