________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ અને ઊર્ધ્વતાસામાન્યરૂપ એક દ્રવ્યત્વધર્મ છે. એક દ્રવ્યના ત્રણે કાળનાં જે પરિવર્તનો છે તેને જોનારી દૃષ્ટિ તે પર્યાયાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે. વળી, કોઈ વિવક્ષિત વસ્તુને ગ્રહણ કરીને આધારાંશને જોનારી દૃષ્ટિ તે દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે અને આધારાંશમાં વર્તતા પર્યાયને જોનારી દૃષ્ટિ તે પર્યાયાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે. મૂળ બોલ :
(૧) દ્રવ્યાર્થિક :- (i) મુખ્ય વૃત્તિથી – અભેદ પક્ષગ્રાહી, (i) ઉપચાર વૃત્તિથી – ભેદ પક્ષગ્રાહી. ભાવાર્થ -
દ્રવ્યાર્થિકનય મુખ્ય વૃત્તિથી અભેદપક્ષગ્રાહી છે અને ઉપચાર વૃત્તિથી ભેદપક્ષગ્રાહી છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે દ્રવ્યાર્થિકનય સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિથી દ્રવ્યને બતાવે છે ત્યારે પણ ગૌણરૂપે પર્યાયને સ્વીકારે છે માટે દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિથી અભેદની જ પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ પોતાનો આત્મા ચાર ગતિઓમાં દ્રવ્યરૂપે એક છે માટે ચારે ગતિઓના પર્યાયમાં અભેદપક્ષને ગ્રહણ કરનાર દ્રવ્યાર્થિકનયની મુખ્ય વૃત્તિ=મુખ્ય દૃષ્ટિ, છે.
વળી, દ્રવ્યાર્થિકનય પણ સર્વથા એકાંતપક્ષવાદી નથી તેથી ગૌણરૂપે પર્યાયને પણ સ્વીકારે છે આ ગૌણરૂપે સ્વીકારવારૂપ ઉપચારવૃત્તિથી=લક્ષણાથી= ગૌણ દૃષ્ટિથી, ભેદપક્ષને પણ દ્રવ્યાર્થિકનય સ્વીકારે છે. મૂળ બોલ :
(૨) પર્યાયાર્થિક :- (i) મુખ્ય વૃત્તિથી – ભેદ પક્ષગ્રાહી, (i) ઉપચાર વૃત્તિથી – અભેદ પક્ષગ્રાહી. ભાવાર્થ -
પર્યાયાર્થિકનય મુખ્યવૃત્તિથી ભેદપક્ષગ્રાહી છે; કેમ કે પર્યાયને જોનારી દૃષ્ટિ પ્રતિક્ષણ થતાં પરિવર્તનોમાં ભેદને દેખાડે છે, છતાં સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિથી પરિકમિત પર્યાયાર્થિકનયની દૃષ્ટિ ગૌણરૂપે દ્રવ્યને પણ સ્વીકારે છે તેથી ઉપચારવૃત્તિથી ગૌણ દૃષ્ટિથી, પર્યાયાર્થિકનય અભેદપક્ષગ્રાહી પણ છે.
