________________
૭૨
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રસના છૂટા બોલ સ્વભાવ, (૩) નિત્ય સ્વભાવ, (૪) અનિત્ય સ્વભાવ, (૫) એક સ્વભાવ, (૬) અનેક સ્વભાવ, (૭) ભેદ સ્વભાવ, (૮) અભેદ સ્વભાવ, (૯) ભવ્ય સ્વભાવ, (૧૦) અભવ્ય સ્વભાવ, (૧૧) પારિણામિક સ્વભાવ – જેનું બીજું નામ પરમભાવ સ્વભાવ. ભાવાર્થ :
(a) સામાન્ય સ્વભાવો દરેક દ્રવ્યો ધરાવે છે, તે ૧૧ ભેદે છે.
(૧) અસ્તિ સ્વભાવ - દરેક વસ્તુને જોઈને “આ વસ્તુ છે” એવી જે પ્રતીતિ થાય છે તે પ્રતીતિનો નિયામક તે વસ્તુમાં રહેલ અસ્તિ સ્વભાવ છે.
(૨) નાસ્તિ સ્વભાવ :- વળી, દરેક પદાર્થોને જોઈને આ વસ્તુ કોઈક સ્વરૂપે નથી” એવી પ્રતીતિ થાય છે. જેમ જીવદ્રવ્ય પુદ્ગલરૂપે નથી તેવી પ્રતીતિ થાય છે, તેથી જીવમાં પુદ્ગલનો નાસ્તિ સ્વભાવ છે તેને આશ્રયીને જ “આ નથી' એ પ્રકારની પ્રતીતિ થાય છે.
(૩) નિત્ય સ્વભાવ - દરેક દ્રવ્યો દ્રવ્યરૂપે નિત્ય છે તેવી પ્રતીતિ થાય છે. તેથી તે પદાર્થમાં નિત્ય સ્વભાવ છે, તેને આશ્રયીને જ દ્રવ્યમાં નિત્યતાની પ્રતીતિ થાય છે.
(૪) અનિત્ય સ્વભાવ - દરેક દ્રવ્યોમાં વર્તતા પર્યાયો પ્રતિક્ષણ નવા નવા ઉત્પન્ન થાય છે અને પૂર્વના પર્યાયો નાશ પામે છે, તેથી દરેક પદાર્થમાં પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય સ્વભાવ છે. તેને આશ્રયીને પદાર્થમાં અનિત્યતાની પ્રતીતિ થાય છે.
(૫) એક સ્વભાવઃ- સહભાવી અનેક ધર્મોનો આધાર એવો એક સ્વભાવ દરેક પદાર્થમાં છે. જેમ જીવમાં જ્ઞાન, દર્શન, વિર્ય, સુખરૂપ અનેક ધર્મોનો આધાર એવો એક સ્વભાવ વર્તે છે, તેથી આધારસ્વરૂપ એક સ્વભાવને કારણે અનેક ધર્મના એક આધારની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(૯) અનેક સ્વભાવ :- વળી, દરેક દ્રવ્યોમાં ક્રમસર અનેક અવસ્થાનો પ્રવાહ વર્તે છે. જેમ જીવમાં પ્રતિક્ષણના તે તે ભાવીકૃત અવસ્થાનો પ્રવાહ સદા
