________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ
૭૩ વર્તે છે, આથી બાલ્યાવસ્થાળો જીવ, યુવાવસ્થાવાળો જીવ, વૃદ્ધાવસ્થાવાળો જીવ એ રૂપ અનેક અવસ્થાનો પ્રવાહ પ્રતીત થાય છે. તેને આશ્રયીને જીવમાં અનેક સ્વભાવ છે તેમ અન્ય દ્રવ્યોમાં પણ અનેક સ્વભાવ છે.
(૭) ભેદ સ્વભાવઃ- દરેક પદાર્થોનો પરસ્પર કથંચિત્ ભેદ છે, આથી જ ઘટ કરતાં પટ જુદો દેખાય છે અને જીવ કરતાં અજીવનો ભેદ દેખાય છે. ભેદ સ્વભાવને કારણે જીવને જોઈને જીવમાં રહેલો અજીવનો ભેદ પ્રતીત થાય છે. બે જીવોમાં પણ, બંને જીવો જીવરૂપે સમાન હોવા છતાં પરસ્પર ભિન્ન દ્રવ્ય છે તે, તેઓમાં વર્તતા ભેદસ્વભાવને કારણે ભિન્નરૂપે પ્રતીત થાય છે. . (૮) અભેદ સ્વભાવ :- વળી, દરેક પદાર્થમાં કોઈક અપેક્ષાએ અભેદ સ્વભાવ છે. આથી જ, છએ દ્રવ્યોમાં સત્ સત્ રૂપે જે સમાન પ્રતીતિ થાય છે, તે દૃષ્ટિથી તેઓમાં અભેદની પ્રતીતિ છે, તે અભેદ સ્વભાવને કારણે છે. વળી, દ્રવ્યમાં વર્તતા ગુણોનો તે તે દ્રવ્ય સાથે અભેદ છે, તે પણ અભેદ સ્વભાવને કારણે છે.
(૯) ભવ્ય સ્વભાવ - દરેક દ્રવ્યમાં કોઈક રૂપે થવાનો સ્વભાવ છે. આથી માટી ઘડારૂપે થાય છે તેથી ઘડારૂપે થવાનો તેનો ભવ્ય સ્વભાવ છે. જીવમાં પણ તે તે ભાવરૂપે થવાનો સ્વભાવ છે, આથી જ જીવ તે તે ભાવો કરે છે. તે તે ભાવોનો કર્મબંધ કરવાનો સ્વભાવ છે તેથી જીવ કર્મ સાથે એકમેકતાને પામે છે. ઉદયમાન કર્મોને કારણે જીવનો તે તે ગતિમાં જવાનો સ્વભાવ છે તેથી જીવ તે તે ગતિમાં જાય છે. જીવનો કર્મથી મુક્ત થવાનો સ્વભાવ પણ છે, તેથી મહાત્માઓ પોતાના ભવ્ય સ્વભાવના બળથી જ સર્વ કર્મોનો નાશ કરીને મુક્ત થાય છે.
(૧૦) અભવ્ય સ્વભાવ :- વળી, દરેક પદાર્થોમાં અભવ્ય સ્વભાવ છે. આથી જ જીવ ક્યારેય પુદ્ગલ થતો નથી એવી પ્રતીતિ તેના અભવ્ય સ્વભાવને કારણે છે. વળી, અભવ્યજીવ ક્યારેય મુક્ત થતો નથી, તે પણ તેના અભવ્ય સ્વભાવને કારણે છે. વળી, ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો પણ ક્યારેય અધર્માસ્તિકાયાદિ રૂપે થતા નથી તેથી તેરૂપે નહીં થવારૂપ અભવ્ય સ્વભાવ તેઓમાં છે.
