________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના શસના છૂટા બોલ (i) સંગેય કાળચક્ર, (iii) અસંખ્યય કાળચક્ર, (iv) અનંત કાળચક્ર - તે સર્વ વ્યાવહારિક કાળના ભેદો છે.
(૨) મોટાકાળના સમૂહરૂપ વ્યાવહારિક કાળને ત્રણ ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.
(i) ભૂતકાળઃ- જે પસાર થઈ ગયો છે તે કાળ ભૂતકાળ કહેવાય છે.
(i) ભવિષ્યકાળઃ- ભવિષ્યમાં જે પ્રાપ્ત થવાનો છે તે કાળ ભવિષ્યકાળ કહેવાય છે.
(ii) વર્તમાનકાળ - વર્તમાનની ક્ષણ એ વર્તમાનકાળ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે વ્યાવહારિક કાળ એ લોકવ્યવહાર માટે ઉપયોગી છે અને જીવના સંસારમાં પરિભ્રમણના સ્વરૂપના બોધ માટે ઉપયોગી છે. એનાથી પોતે અનાદિ કાળથી સંસારમાં અનંત કાળચક્રો સુધી ભૂતકાળમાં ચારે ગતિમાં ફર્યો છે તેનો બોધ થાય છે. વળી, નૈશ્ચયિક કાળ એ જીવમાં અને અજીવમાં વર્તતા તે તે પ્રકારના પરિણામસ્વરૂપ છે. તે પરિણામને જ વર્તના આદિના ભેદથી ગ્રંથકારશ્રીએ ભિન્ન સ્વરૂપે બતાવેલ છે. મૂળ બોલ :
(૨) ગુણના ભેદો :- (a) સામાન્ય ગુણો, (b) વિશેષ ગુણો. ભાવાર્થ :
(૨) ગુણના બે ભેદો છે - (a) સામાન્ય ગુણો અને (b) વિશેષ ગુણો. મૂળ બોલ :
(a) સામાન્ય ગુણોના ભેદો :- (૧) પરસ્પર અવિરોધી, (૨) પરસ્પર વિરોધી. ભાવાર્થ :
(a) સામાન્ય ગુણોના ભેદોઃ- સર્વ દ્રવ્યોમાં એક કાળમાં વર્તતા સદા સાથે રહેનારા જે ગુણો છે તે સામાન્ય ગુણો છે. તેના બે ભેદો છે : (૧) પરસ્પર અવિરોધી, (૨) પરસ્પર વિરોધી.
