________________
૨૦
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ જીવદ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ, જેનાથી સંસારી જીવ દેહધારી દેખાય છે, રૂપસંપત્તિવાળો દેખાય છે, કાષાયિક પરિણામવાળો દેખાય છે, ક્ષયોપશમભાવની ગુણસંપત્તિવાળો દેખાય છે. તેથી અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિથી જીવ ચૌદ ગુણસ્થાનકની પરિણતિવાળો દેખાય છે, ફક્ત દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ હોવાથી દ્રવ્યાર્થિકનય છે. (ii) ઉત્પાદ-વ્યય સાપેક્ષ દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનય છે, જેનાથી સંસારી જીવો, પુદ્ગલો કે અન્ય દ્રવ્યોમાં થતા ઉત્પાદ-વ્યયને ગૌણ કરીને તેનાથી સંવલિત એવા જીવાદિ દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ છે તે અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનય છે; કેમ કે ઉત્પાદવ્યય પર્યાયાર્થિકનયની દૃષ્ટિથી આક્રાંત છે માટે અશુદ્ધ છે. આ નયદૃષ્ટિથી સિદ્ધના જીવોને પણ તેમનામાં થતા ઉત્પાદત્રય સાપેક્ષ જોવામાં આવે ત્યારે તે ઉત્પાદવ્યયથી યુક્ત સિદ્ધના આત્માને બતાવનાર દૃષ્ટિ અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનય બને છે. (i) ભેદકલ્પના સાપેક્ષ અશુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિથી જીવ, પુદ્ગલ વગેરે દ્રવ્ય દેખાય છે; કેમ કે જીવ અને પુગલનો ભેદ કરનારી દૃષ્ટિ પર્યાયાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે તેની અપેક્ષા રાખીને જીવ કે પુદ્ગલ દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ છે તેથી અશુદ્ધ છે.
૩. મિશ્ર દ્રવ્યાર્થિકનયના ચાર ભેદો છે : (i) અન્વય દ્રવ્યાર્થિકનય એક સ્વભાવને કહે છે. તે કહે છે કે એક જ દ્રવ્ય એ ગુણ-પર્યાયસ્વભાવવાળું છે. આમ કહીને ગુણ-પર્યાયના વિષયમાં દ્રવ્યનો અન્વય સ્વીકારે છે, જે મિશ્ર દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે. (ii) સ્વદ્રવ્યાદિગ્રાહક મિશ્ર દ્રવ્યાર્થિકનય છે દરેક પદાર્થો સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાળ અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ છે, તેને ગ્રહણ કરનાર દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે. આ કથનમાં દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ હોવાથી અને સાથે પરદ્રવ્યાદિની વ્યાવૃત્તિ કરનારી દૃષ્ટિ હોવાથી મિશ્ર દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે. (iii) વળી, પરદ્રવ્યાદિ ગ્રાહકનયની દૃષ્ટિ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ અને પરભાવને આશ્રયીને “તે દ્રવ્ય નથી' એમ કહે છે અર્થાત્ “વિદ્યમાન પણ ઘટાદિ પદાર્થ તે=પટાદિ, સ્વરૂપે નથી' એમ કહે છે. આ કથનમાં ઘટાદિ દ્રવ્યને જોનારી દૃષ્ટિ છે અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ વિભાગ કરનારી હોવાથી મિશ્ર દૃષ્ટિ છે. (iv) વળી, પરમભાવ ગ્રાહકનયની દૃષ્ટિ આત્મામાં અનેક ભાવો હોવા છતાં આત્માને જ્ઞાનસ્વરૂપે સ્વીકારે છે. તે દૃષ્ટિ આત્માના મુખ્ય ભાવને જોનારી હોવાથી પરમભાવને જોનારી દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિ છે; કેમ કે
