________________
૫૦
મૂળ બોલ :
(૧) દ્રવ્યના ભેદો ઃ
દ્રવ્ય.
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ
(a) અસ્તિકાય દ્રવ્ય, (b) ઔપચારિક
ભાવાર્થ:
(૧) દ્રવ્યના બે ભેદો છે : (a) અસ્તિકાય દ્રવ્ય અને (b) ઔપચારિક
દ્રવ્ય.
(a) અસ્તિકાય દ્રવ્ય ઃ- જેમ, જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યો અસ્તિકાય દ્રવ્ય છે.
(b) ઔપચારિક દ્રવ્ય ઃ- કાળ ઔપચારિક દ્રવ્ય છે. કાળ વાસ્તવિક દ્રવ્ય નથી; પરંતુ જીવદ્રવ્યનો અને અજીવદ્રવ્યનો કાળપર્યાય છે, જેના કારણે જીવમાં, અજીવમાં પરિવર્તનો થાય છે; છતાં પાંચ કારણોમાં એક કારણ તરીકે કાળનું પણ અસ્તિત્વ છે, તે રીતે પદાર્થની વિચારણામાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવથી વિચારણા કરાય છે. વળી, ઋતુપરિવર્તનમાં કાળનું માહાત્મ્ય દેખાય છે તે સર્વને સામે રાખીને કાળને ઉપચારથી દ્રવ્યરૂપે સ્વીકારાયું છે. મૂળ બોલ :
(a) અસ્તિકાય-૨ :- (i) જીવાસ્તિકાય, (ii) અજીવાસ્તિકાય. ભાવાર્થ:
(a) અસ્તિકાયના બે ભેદો છે : (i) જીવાસ્તિકાય અને (ii) અજીવાસ્તિકાય. (i) જીવાસ્તિકાય :- ‘જીવાસ્તિકાય’ શબ્દથી સર્વ સંસારી જીવો અને સર્વ સિદ્ધના જીવોનો સંગ્રહ છે.
(ii) અજીવાસ્તિકાય :- ‘અજીવાસ્તિકાય’ શબ્દથી ચેતનારહિત સર્વ દ્રવ્યોનો સંગ્રહ છે. જો કે પુદ્ગલમાં ૫૨માણુ અસ્તિકાયરૂપ નથી તોપણ સ્કંધ થવાની યોગ્યતા હોવાને કારણે તેનો પણ પુદ્ગલાસ્તિકાયથી સંગ્રહ છે.
મૂળ બોલ :
(ii) અજીવાસ્તિકાય-૪ : (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય,
