________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ
શકે છે. જેઓ નપુંસકલિંગવાળા છે તેવા તિર્યંચોનો સમાવેશ નપુંસકલિંગમાં થાય છે. મનુષ્યમાં પુંલ્લિંગ અને સ્ત્રીલિંગથી વિલક્ષણ એવા નપુંસકલિંગવાળા જીવોનો સમાવેશ નપુંસકલિંગમાં થાય છે. દેવોને પુંલ્લિંગ અને સ્ત્રીલિંગ એમ બે જ લિંગ હોય છે, દેવોને નપુંસકલિંગવાળું શરીર હોતું નથી; પરંતુ ઉદયની અપેક્ષાએ ત્રણે લિંગોમાંથી કોઈપણ લિંગનો ઉદય થઈ શકે છે. વળી, સિદ્ધના જીવોને કોઈ લિંગ જ નથી તેથી તેઓ અલિંગી છે; કેમ કે તેઓને કોઈપણ પ્રકા૨નું શરીર જ નથી આથી સિદ્ધો અલિંગ છે. આ રીતે પુંલ્લિંગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુંસકલિંગ અને અલિંગ - એમ ચાર ભેદથી સર્વ જીવોના સમુદાયનો સંગ્રહ થાય છે.
૫૭
(V) ૫ ભેદ : ક્રોધી, માની, માયી, લોભી, અકષાયી :- જ્યારે કોઈક બાહ્યનિમિત્તને પામીને જીવ ક્રોધાદિ ચાર કષાયમાંથી કોઈક એકના ઉપયોગવાળો હોય ત્યારે તે જીવને ક્રોધાદિમાંથી જેનો ઉપયોગ હોય તેમાં વર્તે છે. તેથી ક્રોધી આદિ ચાર ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી, જે જીવો વીતરાગ થયા નથી પરંતુ જો તેઓ જિનવચનાનુસાર અત્યંત ઉપયુક્ત હોય તો તેઓને ક્રોધ, માન, માયા, લોભથી વિપરીત એવા ક્ષમાદિ ચારમાંથી એક ભાવ વર્તે છે. તેથી તે વખતે તેઓ અકષાયવાળા છે. વીતરાગ અકષાયી છે અર્થાત્ ૧૧મા, ૧૨મા, ૧૩મા અને ૧૪મા ગુણસ્થાનકે રહેલા વીતરાગ અકષાયી છે તથા સિદ્ધ અવસ્થામાં રહેલા જીવો પણ અકષાયી છે. આ રીતે ક્રોધી, માની, માયી, લોભી, અકષાયી - એ પાંચ ભેદથી સર્વ જીવોના સમુદાયનો સંગ્રહ થાય છે.
(VI) ૭ ભેદ : એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય, અનિન્દ્રિય ઃ- સંસારી જીવોનો એકેન્દ્રિયાદિ પાંચ ભેદમાં સંગ્રહ થાય છે અને સિદ્ધના જીવોને શરીર નહીં હોવાથી કોઈ ઇન્દ્રિય નથી માટે અનિન્દ્રિયમાં સંગ્રહ થાય છે. આ રીતે એકેન્દ્રિયાદિ છ ભેદથી સર્વ જીવોના સમુદાયનો સંગ્રહ થાય છે.
(VII) ૭ ભેદ : પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાય, અકાય ઃ- સર્વ સંસારી જીવોનો પૃથ્વીકાયાદિ છ ભેદમાં સમાવેશ થાય છે અને સિદ્ધના જીવોને કોઈ શરીર નહીં હોવાથી અકાય કહેવાય છે. આ રીતે પૃથ્વીકાયાદિ સાત ભેદથી સર્વે જીવોના સમુદાયનો સંગ્રહ થાય છે.
