________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩. રાજ્ય અને એને વહીવટ
મૌર્ય રાજા અશોકને પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત અને પિતા બિંદુસારનો રાજ્યવારસો મળ્યો હતો. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે મગધના નંદ રાજાઓનું વિશાળ રાજ્ય જીતી લીધું હતું, પંજાબને વિદેશી શાસનમાંથી મુકત કર્યું હતું ને દક્ષિણમાં મૈસૂર સુધી તેમ જ પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્ર સુધી પોતાની સત્તા પ્રસારી હતી. વળી એણે સિકંદરના એશિયાઈ મુલકોના વારસ સેલુક પાસેથી એરિઆ (હેરાત), આરકોસિયા (કંદહાર), ગેડ્રોસિયા (મકરાણ) અને પરોપનિસદઈ (કાબુલ)ના પ્રદેશ પણ મેળવ્યા હતા, જે સિંધુ નદીની પશ્ચિમે અને હિંદુકુશની દક્ષિણે, હાલ અફઘાનિસ્તાનમાં, આવેલા છે. બિંદુસારે આ વિશાળ રાજ્ય સાચવી રાખ્યું. અશોકે કલિંગ જીતીને મૌર્ય રાજ્યની સત્તા દક્ષિણપૂર્વમાં ઓરિસા સુધી વિસ્તારી.
રાજા વિસ્તાર–અશોકના અભિલેખેનાં સ્થાન પરથી તેમ જ અભિલેખોમાં આવતા ઉલ્લેખો પરથી એના રાજ્યના વિસ્તાર તથા મુખ્ય પ્રદેશો વિશે કેટલીક માહિતી મળે છે. અલબત્ત આ અભિલેખે ધર્મવિષયક હોઈ એમાં રાજ્યને વિશે પ્રાસંગિક ઉલ્લેખે જ આવે છે ને એના અભિલેખે પૈકી હજી કેટલાક અજ્ઞાત હશે. આથી એ પરથી એના રાજ્યના વિસ્તાર તથા એના પ્રદેશો વિશે જે માહિતી મળે છે તે સંપૂર્ણ ગણી શકાય નહિ.
અશોક પિતાના રાજ્ય માટે “વિજિત' (જીતે પ્રદેશ, વિજય દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલો પ્રદેશ) શબ્દ પ્રયોજે છે ને કહે છે કે વિજિત મેટું (વિશાળ) છે.
તેરમા શૈલલેખમાં એ “રાજ-વિષય’ અને ‘અો ને અર્થાત્ રાજાના પૂર્ણ શાસન નીચેના વિસ્તારને અને સરહદી પ્રદેશના અલગ અલગ ઉલ્લેખ કરે છે. રાજ-વિષયમાં એ યવન-કમ્બોજ, નાક-નાભયંતિ, ભોજ-પિતિનિક અને અલ્પ-પુલિન્દનો સમાવેશ કરે છે. પાંચમા શૈલલેખમાં એ યવન-કંબોજ-ગંધાર તથા રાષ્ટ્રિકપિતિનિકને “અપરાંત” અર્થાત પશ્ચિમી સરહદના પ્રદેશો તરીકે ગણાવે છે. આ બધા પ્રદેશ એના રાજ્યની અંદરના સરહદી પ્રાંત હોવાનું માલુમ પડે છે (નકશો ૨).
For Private And Personal Use Only
