________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
રાજ્ય અને એના વહીવટ
નીતિ રાખે તેમ રાજા ઇચ્છતા. આ પરથી રજુકો જમીનમાપણી તેમ જ ન્યાય ખાતાની ઉચ્ચ સત્તા ધરાવતા. તેઓ સમાહર્તા(કલેકટર)ની સત્તા ઉપરાંત રાજ્યપાલ જેવા ઉચ્ચ અધિકારીની સત્તા ધરાવતા.૧
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*
‘પ્રાદેશિક’ એટલે ‘પ્રદેશ ’ને અધિકાર ધરાવતા અધિકારીઓ એ સ્પષ્ટ છે, પરંતુ અહીં ‘પ્રદેશ' શબ્દ કયા અર્થમાં ઉષ્ટિ છે તે વિવાદગ્રસ્ત છે. ‘પ્રદેશ’ શબ્દને પ્રાંત જેવા અર્થમાં લઈ, કેટલાક ‘પ્રાદેશિક'ના અર્થ પ્રાંતિક સૂબા કે રાજ્યપાલ જેવા કરે છે. તે પછી રજુક અને પ્રાદેશિક વચ્ચે ફેર શે? રજુક રાજ્યની અંદરના પ્રાંતાના વડા અધિકારી અને પ્રાદેશિક સીમા પરના પ્રાંતાના વડા અધિકારી એવા અર્થ સૂચવાયા છે. પરંતુ એ માત્ર અટકળ છે. કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર ’માં ‘પ્રદેષ્ટા’ (૨,૩૫) નામે અધિકારીના ઉલ્લેખ આવે છે. ત્યાં તે ફોજદારી મુકદ્માના ચુકાદા ફરમાવનાર ન્યાયાધિકારી અર્થાત મૅજિસ્ટ્રેટને અર્થ ધરાવે છે. પ્રદેશ સમાહર્તાની સૂચના અનુસાર નાનામોટા વહીવટી વિભાગામાં અન્ય અધિકાર પણ ધરાવતા. આથી પ્રાદેશિક એ રજુક અને યુકતની વચ્ચેના અધિકાર ધરાવતા અધિકારી હાવાનું માલૂમ પડે છે.
૧૧
યુકતો, રજુકો અને પ્રાદેશિકોએ પાંચ પાંચ વર્ષે પોતપોતાના વહીવટી વિસ્તારમાં અનુસ ́યાન અર્થાત ્ તપાસ માટેના પ્રવાસ કરતા રહેવાના હતા.
નગર-વ્યાવહારિક—કલિંગના પ્રથમ અલગ અભિલેખમાં નગર-વ્યવહારક મહામાત્રાને સંબોધવામાં આવ્યા છે. ‘નગર-વ્યવહારક' શબ્દ કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર'માં પ્રયોજાયેલા ‘ પૌરવ્યાવહારિક' પર્યાય છે. એ નગરપાલકના અર્થ ધરાવતા ‘નાગરિક ’ નહિ, પણ નગરના ન્યાયાલયનું કાર્ય સંભાળતા નગર-ન્યાયાધીશ હતા. નગરમાં આવા એક નહિ, પણ અનેક નગર-વ્યવહારક નીમવામાં આવતા.૪
૧. Ibid, pp. 192 ff.
૨. Ibid., pp. 194 ff. ૩-૪. Ibid., p. 203,
સુધારાવધારા—પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં જે રાજ્યતંત્ર વિકસેલું તે તે અશોકના સમયમાંય ચાલુ હતું. એના અભિલેખામાં તે એમાંની અમુક બાબતોના પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ આવે છે એટલું જ.
ઇન્ડિકા
કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર' પરથી તેમ જ ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીની પરથી મૌર્ય સામ્રાજયના રાજ્યતંત્રની ઊંચી છાપ પડે છે. રાજા, મંત્રીઓ, મંત્રી પરિષદ,
For Private And Personal Use Only
