________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાસનુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૬૯
ચૈત્યની પૂજા કરી હતી ને નિગ્લીવમાં કનકમુનિ બુદ્ધના સ્તૂપને બમણે મોટો કરાવ્યો હતો એવો એમાં ઉલ્લેખ આવે છે, પરંતુ એણે બંધાવેલા કોઈ નવા સ્તૂપનો ઉલ્લેખ આવતો નથી. પરંતુ બે સ્તૂપના મૂળ ભાગ અશોકે બંધાવ્યા હોવાનું માલૂમ પડે છે.
ભગવાન બુદ્ધ જેવી વિભૂતિનાં પવિત્ર અસ્થિને પાત્રમાં મૂકી એની ઉપર ગોળાર્ધ ઘાટનો સ્તૂપ ચણવાનીને પછી એની આરાધના કરવાની પ્રથા ઘણા સમયથી પ્રચલિત હતી. શરૂઆતમાં આ સ્તૂપ કાચી ઈંટોના બંધાતા. આ ઈંટો લગભગ ૧૬૪૧૦૪૩ ઇંચના મેટા કદની હતી. સ્કૂપનું ગોળાર્ધ અંડ લગભગ ૩૫ ફૂટ ઊંચું ચણાનું ને એને વ્યાસ પણ ૭૦ ફટ જેટલો રખાતો. અંડની ટોચ પર લાકડાની માનસૂચક છત્રયષ્ટિ ઊભી કરવામાં આવતી. ઇંટેરી અંડની સપાટી પર ચૂનાને લેપ લગાવવામાં આવતો ને એમાં વચ્ચે વચ્ચે દી મૂકવા માટેના ગોખલા રાખવામાં આવતા. એના પર રંગ તથા ચળકાટ લગાવવામાં આવતો ને એને ફુલહાર, ધજાપતાકા વગેરેથી શણાવવામાં આવતો. એને ફરતી પ્રદક્ષિણા કરવાની હોઈ, ખુલ્લા પ્રદક્ષિણા-પથને ફરતી લાકડાની વેદિકા (વંડી) કરવામાં આવતી. વેદિકાની અંદર દરેક દિશામાં એકેક દ્વાર રાખવામાં આવતું
અશોકે બંધાવેલા બે ઈંટરી સ્તૂપ મધ્ય પ્રદેશમાં મળ્યા છે – એક સાંચીમાં અને બીજો ભરહુતમાં. સાંચીનો સ્તૂપને આગળ જતાં પથ્થરના આચ્છાદન વડે બમણો મોટો કરવામાં આવ્યો છે. હાલ એને વ્યાસ ૧૨૦ ફટ જેટલો ને એની ઊંચાઈ ૫૪ ફટ જેટલી છે. એના શિલા-આચ્છાદનની અંદર એના અંડનો મૂળ ઈંટેરી ભાગ રહેલો છે. એની વેદિકા લાકડાની હતી. વેદિકાના સ્તંભ ૯ ફૂટ ઊંચા હતા ને બળે ફટને અંતરે ખેડાયા હતા. એની અંદર વચ્ચે બાકોરાં પાડીને ત્રણ ત્રણ આડા પાટડા ખેસવામાં આવ્યા હતા. એ પાટડા બળે ફટ પહોળા હતા ને પાસે પાસેના પાટડાઓ વચ્ચે ફકત સવા ત્રણ ઇંચ જેટલી જ જગા રાખવામાં આવી હતી. ઊભા સ્તંભોની ટોચ પર ગોળ ઉપલી બાજુવાળા આ કઠેરા સાલવવામાં આવતા. છત્રના અવશેષ પથ્થરના મળ્યા છે. વેદિકાનાં પ્રવેશદ્વારોના સ્વરૂપને ખ્યાલ પથ્થરનાં અનુકલીન તારણોના સ્વરૂપ પરથી આવે છે, જેમાં બે ઊંચા સ્તંભ અને એના ઉપલા ભાગમાં સાલવેલા ત્રણ આડા પાટડા શિલ્પ-અલંકૃત છે.
૧. રશ્મિનઈ અને નિગ્લીવ સ્તંભલેખ.
2. Percy Brown, Indian Architecture (Buddhist and Hindu) (5th ed.), p. 13.
૩. Ibid, p. 14.
For Private And Personal Use Only
